Armeńska SRR
Zajmuje obszar 29,8 tys. km kw. w południowej części Zakaukazia. Liczba ludności
wynosi ok. 2,7 mln, w tym ok. 90% mieszkańców stanowią Ormianie, ponadto
Azerbejdżanie, Rosjanie, Kurdowie, Grecy, Ukraińcy i inni. W okresie międzywojennym i
powojennym do Armenii wróciło z różnych państw świata ok. 200 tys. Ormian, a proces
repatriacji trwa nadal. Armenia jest krajem górzystym. Około 90% powierzchni wznosi się
ponad 1000 m n.p.m. Większość ludności zamieszkuje tereny położone powyżej 800 m.
Klimat podzwrotnikowy. Upalne lata i krótkie lecz dosyć mroźne zimy (średnia
temperatura lipca wynosi +26 st. C, stycznia -6,4 st. C). W pierwszej dekadzie XIX w.
zgodnie z traktatem Turkmanczajskim tereny wschodniej Armenii przyłączono do Rosji. Z
chanatów erewańskiego i nachiczewańskiego utworzony został okręg Armeński. Po wojnie
rosyjsko-tureckiej w latach 1828-29 w skład Rosji weszła część terenów Armenii
Zachodniej z miastami Kars, Ardagan, Bajażet i Erzurum (tereny te po zawarciu pokoju
Adrianopolskiego zwrócono Turcji). W pierwszym trzydziestoleciu XIX w. do wschodniej
części Armenii przesiedliło się ponad 150 tys. Ormian z Iranu i Turcji. W 1898 r. w
Dżałałogły (ob. Stepanawan) powstała pierwsza organizacja socjaldemokratyczna. Masy
pracujące Armenii brały czynny udział w rewolucji 1905-1907 r. Lata I wojny światowej
były wyjątkowo tragiczne w dziejach narodu. Na polecenie rządu tureckiego bestialsko
wymordowano 1,5 mln Ormian, zamieszkujących tereny Armenii Zachodniej. Około 300 tys.
uratowało się ucieczką do Rosji, wielu osiadło w krajach Bliskiego Wschodu, Europy i
Ameryki. Rewolucja Październikowa zapoczątkowała okres wyzwolenia Armenii, jednak
władzę przejęła burżuazyjna partia "Dasznakcutiun" przy czynnym poparciu
Anglii i USA. We wrześniu 1919 r. odbyła się pierwsza nielegalna narada organizacji
komunistycznych Armenii, latem 1920 r. powołano Komunistyczną Partię Armenii. Pod
kierownictwem Partii w maju 1920 r. rozpoczęło się powstanie zbrojne, które choć
zostało zdławione, miało zasadnicze znaczenie w ruchu rewolucyjnym Armenii. Jesienią
1920 r. na terytorium kraju wkroczyły wojska tureckie. Jednak już 29. XI. 1920 r. po
rozbiciu kontrrewolucji i wojsk interwencyjnych władzę objęły Rady. Armenia weszła w
skład Zakaukaskiej FSRR, która 30. XII. 1922 r. wraz z Rosyjską FSRR, Ukraińską SRR i
Białoruską SRR utworzyła ZSRR. 5. XII. 1936 r. Armenia stała się republiką
związkową. Obecnie Armeńska SRR jest państwem przemysłowo-rolniczym o wysoko
rozwiniętym nowoczesnym przemyśle (przemysł chemiczny, maszynowy, włókienniczy,
spożywczy i inne). Produkcja przemysłowa wzrosła w porównaniu z okresem
przedrewolucyjnym 184-krotnie, a jej udział w produkcji Armenii wynosi 73%. W produkcji
rolnej wiodące miejsce zajmuje pszenica, tytoń, winogrona itd.
Azerbejdżańska SRR
Zajmuje obszar 86,6 tys. km kw. we wschodniej części Zakaukazia. Liczba ludności
wynosi ok. 5,5 mln, w tym 73,8% mieszkańców stanowią Azerbejdżanie, 10% Rosjanie, 9,4%
Ormianie, ponadto Lezgini, Kurdowie i inni. W skład Azerbejdżańskiej SRR wchodzą:
Nachiczewańska ASRR (utworzona w lutym 1924 r.) oraz Nagorno-Karabachski Obwód
Autonomiczny (utworzony w czerwcu 1923 r.). Powierzchnia Azerbejdżanu jest urozmaicona:
środkową i wschodnią część kraju zajmuje Nizina Kurańska i dolina Araksu, od
północy obrzeżone łańcuchami górskimi Kaukazu Wielkiego, w południowo-zachodniej
części wznoszą się odgałęzienia Kaukazu Małego. Klimat na południu republiki
suchy, podzwrotnikowy (średnia temperatura lipca wynosi +28 st. C, stycznia +1 st. C), w
górach bardziej wilgotny i chłodny. W VII-II w. p.n.e. na terenie dzisiejszego
Azerbejdżanu istniało państwo Manna w IV w. p.n.e. - Atropatene, od I w. p.n.e. do VIII
w. n.e. Kaukaska Albania i inne. Położenie kraju na skrzyżowaniu głównych szlaków
handlowych było przyczyną licznych najazdów (legiony rzymskie, Arabowie, Turcy i
Mongołowie). Przez długie lata Azerbejdżan był powodem sporów i zbrojnych starć
między sułtanem tureckim i szachem perskim. Kres ustawicznym najazdom położył dopiero
traktat Turkmanczajski z 1828 r., zgodnie z którym Azerbejdżan północny wszedł w
skład Rosji. W końcu XIX w. nastąpił szybki rozwój przemysłu głównie naftowego. W
1901 r. zagłębie bakijskie dawało 50% wydobycia światowego ropy naftowej. W tym samym
roku powstał Bakijski Komitet SDPPR. Po zwycięstwie Wielkiej Rewolucji Październikowej,
13. XI. 1917 r. proklamowano władzę radziecką. W kwietniu 1918 r. powstała Bakijska
Rada Komisarzy Ludowych. Mimo uporczywej walki mas pracujących w końcu lipca 1918 r.
władzę przejęły ugrupowania kontrrewolucyjne. W wyniku powstania ludowego, 28. IV.
1920 r. proklamowano Azerbejdżańską SRR. 13. III. 1922 r. Azerbejdżan wszedł w skład
Zakaukaskiej FSRR, 30. XII. 1922 r. razem z nią - do ZSRR, a od 5. XII. 1936 r. stał
się republiką związkową. Azerbejdżańska SRR jest państwem przemysłowym (przemysł
maszynowy, włókienniczy, petrochemiczny - ok. 20 000 000 ton ropy naftowej, ok. 7 000
000 000 m sześc. gazu ziemnego rocznie) i rolniczym. W porównaniu do 1913 r. produkcja
przemysłowa wzrosła 33-krotnie. W produkcji rolnej poza zbożami uprawia się bawełnę,
tytoń, winogrona.
Białoruska SRR
Zajmuje obszar 207,6 tys. km kw. w zachodniej części europejskiego terytorium ZSRR.
Liczba ludności wynosi ok. 9,3 mln, w tym 71% mieszkańców stanowią Białorusini, 10,4%
Rosjanie, 4,3% Polacy, 2,1% Ukraińcy i inni. Administracyjnie Białoruska SRR dzieli się
na 6 obwodów. Jest to kraj nizinny, w znacznej części pokryty lasami. Tylko w rejonach
północnych i południowych występują tereny bagienne. Klimat jest tu umiarkowanie
kontynentalny (lipiec +18 st. C, styczeń -6 st. C). Białoruś należała do najbardziej
zacofanych gospodarczo rejonów europejskiej części Rosji. W oparciu o istniejącą
bazę surowcową rozwijał się tu jedynie przemysł drzewny, zapałczany, papierniczy i
spożywczy. W drugiej połowie XIX w. powstają organizacje robotnicze. Proletariat
Białorusi brał czynny udział w rewolucji 1905-1907 r. W 1917 r. władzę w Białorusi
przejęły Rady, a 1. I. 1919 r. powstała Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka.
W styczniu 1921 r. pomiędzy Białorusią a Rosyjską FSRR została zawarta umowa o
współpracy gospodarczej i pomocy wojskowej. 30. XII. 1922 r. Białoruska SRR weszła w
skład ZSRR. W okresie okupacji 1941-44 r. Białoruś poniosła wyjątkowo ciężkie
straty. Spalono 209 miast i 9 200 wsi, zniszczono ponad 10 000 zakładów przemysłowych.
Straty w ludziach wyniosły 2 200 000 osób. Obecnie Białoruska SRR jest państwem
przemysłowo-rolniczym o różnorodnym przemyśle (przemysł maszynowy, chemiczny,
precyzyjny) i intensywnym rolnictwie. Główne produkty rolne to len i ziemniaki (13,7%
ogólnej produkcji ZSRR). Ponadto w Białorusi wydobywa się ok. 7 000 000 ton ropy
naftowej, znaczne ilości soli, węgla kamiennego i brunatnego oraz ok. 10 000 000 ton
torfu rocznie. Białoruska SRR jest współzałożycielem i członkiem ONZ.
Estońska SRR
Zajmuje wraz z wyspami obszar 45,1 tys. km kw. w północno-zachodniej części
europejskiego terytorium ZSRR. Liczba ludności wynosi ok. 1,4 mln, w tym 68,2%
mieszkańców stanowią Estończycy, 24,7% Rosjanie, ponadto Ukraińcy, Finowie,
Białorusini i inni. Estońska SRR jest krajem nizinnym o rzeźbie polodowcowej (liczne
jeziora, np. Pejpus, Vort). Klimat umiarkowany, ciepły, morski, wilgotny, na wschodzie
kraju kontynentalny (średnia temperatura lipca wynosi +17 st. C, stycznia -25 st. C). Ze
względu na położenie geograficzne już w czasach bardzo dawnych Estonia była
pośrednikiem w kontaktach handlowych pomiędzy Europą wschodnią a zachodnią.
Szczególnie żywe kontakty łączyły ją z północnymi miastami Rusi: Nowogrodem i
Pskowem. W początkach XIII w. ziemie estońskie były kolonizowane przez Duńczyków i
Niemców. W XVI w. nastąpił podział Estonii pomiędzy Szwecję, Danię i Polskę. W
połowie XVII w. całe terytorium kraju zajęli Szwedzi. Po wojnie rosyjsko-szwedzkiej
(1700-1721) Estonia weszła w skład Imperium Rosyjskiego. W połowie XIX w. rozpoczął
się rozwój przemysłu. Bliskie kontakty postępowego odłamu społeczeństwa Estonii z
Rosją, a szczególnie ośrodkami rewolucyjnymi Petersburga sprzyjały rozwojowi myśli
rewolucyjnej wśród klasy robotniczej. Wraz ze zwycięstwem Rewolucji Październikowej
już 8. XI. 1917 r. władzę w Estonii przejęły Rady. W lutym 1918 r. terytorium Estonii
zostało okupowane przez wojska niemieckie. W listopadzie 1918 r. w Narwie proklamowano
Estońską Republikę Radziecką. Mimo uporczywych walk pomiędzy Armią Czerwoną a
wojskami niemieckimi i nacjonalistami estońskimi, władzę w Estonii przejęła
burżuazja. 21. VI. 1940 r. estońska klasa robotnicza obaliła rządy dyktatorskie. Nowo
wybrany parlament 21. VII. 1940 r. proklamował powstanie Estońskiej Socjalistycznej
Republiki Radzieckiej, która z dniem 6. VIII. 1940 r. weszła w skład ZSRR. Okres
intensywnych przeobrażeń społecznych (reforma rolna, nacjonalizacja przemysłu) i
rozbudowy gospodarki został przerwany przez napaść hitlerowskich Niemiec w 1941 r. na
ZSRR. W czasie okupacji (trwającej do 1944 r.) zniszczono w 50% przemysł oraz prawie 60%
budynków mieszkalnych. Po zakończeniu działań wojennych przy czynnym poparciu bratnich
republik, w szybkim tempie usuwano ślady zniszczeń, a jednocześnie kontynuowano
przebudowę struktury społecznej. Przeprowadzono drugą reformę rolną. W 1947 r.
rozpoczęto kolektywizację wsi, zakończoną w zasadzie (98,7%) w 1953 r. Dziś Estońska
SRR jest państwem przemysłowym o wysoko rozwiniętym rolnictwie. Produkcja przemysłowa
w porównaniu do roku 1913 wzrosła ponad 35-krotnie i daje obecnie 75% produkcji
globalnej. Wiodącymi gałęziami produkcji jest przemysł maszynowy, chemiczny,
elektrotechniczny i spożywczy. Poważną rolę w gospodarce republiki odgrywa
rybołówstwo morskie. Szczególnie intensywnie rozwija się hodowla bydła rogatego i
trzody chlewnej.
Gruzińska SRR
Zajmuje obszar 69,7 tys. km kw. w zachodniej i środkowej części Zakaukazia. Liczba
ludności wynosi ok. 4,9 mln, w tym 67% mieszkańców stanowią Gruzini, ponadto Rosjanie,
Ormianie, Abchazowie, Osetyjczycy, Ukraińcy i inni. W skład Gruzińskiej SRR wchodzą:
Abchaska ASRR (8,6 tys. km kw., ok. 500 tys. ludności), Adżarska ASRR (3 tys. km kw.,
ok. 320 tys. ludności) oraz Południowoosetyjski Okręg Autonomiczny (3,9 tys. km kw.,
ok. 200 tys. ludności). Gruzja jest krajem górzystym (góry i przedgórza zajmują ok.
87% powierzchni). Północna granica republiki przebiega głównym grzbietem Kaukazu.
Klimat przechodzi od umiarkowanego, ciepłego kontynentalnego w centrum kraju np. Tbilisi
(średnia temperatura lipca wynosi +24,2 st. C, stycznia +0,5 st. C) do subtropikalnego na
wybrzeżu Morza Czarnego np. w Batumi (średnia temperatura lipca +23 st. C, stycznia +6,4
st. C). W XII w. odrębne państwa gruzińskie zjednoczył Dawid II Budowniczy. Szczytowy
okres rozwoju gruzińskiej kultury, sztuki, architektury przypada na XII-XIII w. -
szczególnie na czasy panowania królowej Tamary. Żyje i tworzy wówczas m.in. wybitny
poeta gruziński Szota Rustaweli. Po najazdach plemion mongolsko-tatarskich (XIII-XV w.)
nastąpił upadek państwa gruzińskiego i podział na 3 królestwa: Kartlijskie,
Kachetyjskie i Imeretyjskie. W 1801 r. Kartli-Kachetyńskie Królestwo przyłączyło się
do Imperium Rosyjskiego. Do 1878 r. w skład Rosji weszło całe terytorium Gruzji. W
drugiej połowie XIX w. zaczął się rozwijać przemysł. Kolonialna polityka Rosji
carskiej, bezwzględny wyzysk ludności gruzińskiej sprzyjały rozwojowi ruchu
rewolucyjnego. Na przełomie lat 1892/93 w Tbilisi (d. Tyflis) powstały pierwsze
organizacje marksistowskie: w 1898 r. Komitet Rosyjskiej Socjaldemokratycznej Partii
Robotniczej, a w marcu 1903 r. Kaukaski Komitet Związkowy SDPRR. W latach 1905-1907
Gruzję ogarnęła fala strajków i wybuchło zbrojne powstanie mas chłopskich. Do
Wielkiej Rewolucji Październikowej władzę w Gruzji przejęli mieńszewicy. W lutym 1921
r. powstańcy gruzińscy przy współudziale Armii Czerwonej znieśli rządy
mieńszewików i 25. II. 1921 r. została ustanowiona władza radziecka. Zaczęto
realizować reformy społeczne, dokonano nacjonalizacji przemysłu, kolei, banków i
wielkich przedsiębiorstw handlowych oraz przeprowadzono reformę rolną. 13. XII. 1922 r.
Gruzja weszła w skład Zakaukaskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, a
wraz z nią 30. XII. 1922 r. do ZSRR. 5. XII. 1936 r. po przyjęciu konstytucji ZSRR,
republiki tworzące Federację Zakaukaską (Gruzja, Armenia, Azerbejdżan) weszły w
skład ZSRR jako republiki związkowe. Gruzja to największy w ZSRR rejon rolnictwa i
sadownictwa subtropikalnego (11,5% winogron, 98,5% owoców cytrusowych, 94,7% herbaty,
9,4% tytoniu itp.), o wysoko rozwiniętym przemyśle, a towary wyprodukowane tam są
eksportowane do 70 krajów świata.
Kazachska SRR
Zajmuje obszar 2717,3 tys. km kw. w południowo-zachodniej części azjatyckiego
terytorium ZSRR. Liczba ludności wynosi ok. 13,5 mln, w tym ok. 4,5 mln mieszkańców
stanowią Kazachowie, 5,5 mln Rosjanie, prawie 1 mln Ukraińcy, ponadto Uzbecy,
Białorusini, Ujgurowie, Koreańczycy, Dunganie i inni. Łącznie prawie 100 narodowości.
Administracyjnie Kazachstan dzieli się na 17 obwodów, z których większość
przewyższa obszarem wiele państw europejskich. Powierzchnia Kazachskiej SRR jest
zróżnicowana - tereny nizinne występują na zachodzie, przecięte górami Mugodżarami
(płd. część Uralu), górzyste na południowym wschodzie i wschodzie (góry Tien-Szan,
Ałtaj). Klimat umiarkowany, kontynentalny. Nieco łagodniejszy na zachodzie. Suchy w
południowej części kraju (pustynia Kyzył-Kum), surowy na północy i północnym
wschodzie (Kazachska SRR graniczy z Syberią Zachodnią). Średnia temperatura w stolicy
Kazachstanu Ałma-Acie w lipcu wynosi +24 st. C, styczniu -10 st. C. Powstałe na terenie
dawnego imperium Dżyngis-Chana feudalne państewka nie były w stanie utworzyć
jednolitego państwa. Sytuację tę wykorzystały państwa sąsiednie grabiąc i niszcząc
kraj. Powstała realna groźba zlikwidowania Kazachów. Od 1731 r. ziemie kazachskie
stopniowo przyłączały się do Rosji. W połowie XIX w. Kazachstan w całości wszedł w
skład Imperium Rosyjskiego. Znikła groźba narodowej zagłady, pozostał jednak ucisk
zarówno możnowładców rosyjskich jak i rodzimych bejów. Rozwój górnictwa, kolei oraz
drobnego przemysłu przetwórczego sprzyjał tworzeniu się na terenie Kazachstanu klasy
robotniczej. Do czerwca 1918 r. w Kazachstanie władzę przejęły Rady. 26. VIII. 1920 r.
został podpisany dekret o utworzeniu Kirgiskiej (Kazachskiej) Republiki Autonomicznej, a
4. X. 1920 r. I Organizacyjny Zjazd Rad Kazachstanu proklamował powstanie Kazachskiej
Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. VIII Nadzwyczajny Zjazd Rad ZSRR,
zatwierdzając 5. XII. 1936 r. nową Konstytucję ZSRR, podjął uchwałę o
przekształceniu Kazachskiej ASRR w republikę związkową. W oparciu o bogate zasoby
surowca (węgiel, ropę naftową, rudy cyny, miedzi, żelaza i inne) powstał w
Kazachstanie potężny nowoczesny przemysł. Wydobywa się ok. 65 000 000 ton węgla, ok.
18 000 000 ton ropy naftowej. Produkuje się ponad 4 000 000 ton stali rocznie. Obszar
ziemi uprawnej wzrósł 7,5-krotnie.
Kirgiska SRR
Zajmuje obszar 198,5 tys. km kw. w południowo-wschodniej części Azji Środkowej.
Liczba ludności wynosi ok. 3,2 mln, w tym 43,8% mieszkańców stanowią Kirgizi, 29,2%
Rosjanie, 11,3% Uzbecy, 4,1% Ukraińcy, 2,4% Tatarzy, 3,1% Niemcy i inni. Administracyjnie
Kirgiska SRR dzieli się na 3 obwody. Kirgizja jest krajem górzystym. Znaczną część
powierzchni zajmują łańcuchy górskie Tien-Szanu. W południowo-zachodniej części
ciągną się góry należące do Pamiro-Ałtajskiego systemu górskiego. Największe
wzniesienia występują na wschodzie (Pik Pobiedy 7439 m n.p.m.) i południu (Pik Lenina
7134 m n.p.m.). Klimat górski w strefie umiarkowanej, suchy, wybitnie kontynentalny,
surowy w górach, względnie łagodny w licznych tu dolinach. Średnia temperatura roku w
stolicy republiki Frunze wynosi +10 st. C (lipiec +25 st. C, styczeń -6,6 st. C). Kirgizi
należą do jednej z najstarszych narodowości Azji Środkowej. W X-XII w. Kirgizja
należała do feudalnego państwa Karachanidów, w XIII w. tereny te zostały podbite
przez Dżyngis-Chana, w połowie XIV w. przez Timura (Tamerlana), a w początkach XIX w.
były podporządkowane chanom Kokandu. W 1876 r. wszystkie ziemie kirgiskie przyłączone
zostały do Imperium Rosyjskiego. Po zwycięstwie Wielkiej Rewolucji Październikowej
Kirgizja stała się częścią Turkiestańskiej ASRR wchodzącej w skład Rosyjskiej
FSRR. 14. X. 1924 r. wydzielono Karakirgiski Okręg Autonomiczny przekształcony 25. V.
1925 r. w Kirgiski Okręg Autonomiczny, a następnie 1. II. 1926 r. w Kirgiską ASRR w
składzie Rosyjskiej FSRR. 5. XII. 1936 r. Kirgizja stała się republiką związkową.
Obecnie Kirgiska SRR jest państwem przemysłowo-rolniczym. Rozwój przemysłu nastąpił
głównie w oparciu o bogate złoża naturalne (węgiel, ropa naftowa, metale kolorowe) i
ogromne zasoby energetyczne. Produkcja przemysłowa w latach władzy radzieckiej wzrosła
188-krotnie (porównanie lat 1913-1971). Żyzne doliny i kotliny - Czujska, Tałazska,
Fergańska i inne sprzyjają rozwojowi produkcji rolnej, natomiast rozległe pastwiska
górskie Son-kul, Ak-saj, Ałaj itd. - produkcji hodowlanej. Do czasów Wielkiej Rewolucji
Październikowej naród kirgiski nie miał własnego piśmiennictwa. Pierwszy egzemplarz
gazety w języku kirgiskim "Erkin-too" (Wolne Góry) ukazał się w 1924 r.
dając początek formowaniu się kirgiskiego języka literackiego. Jeszcze w 1929 r. w
Kirgizji było ok. 400 tys. analfabetów. W walce z analfabetyzmem uczyniono ogromny
wysiłek tworząc sieć specjalnych szkół dla analfabetów i półanalfabetów. Wydawano
specjalne czasopismo "Sabattuu boł" (Ucz się czytać i pisać).
Litewska SRR
Zajmuje obszar 65,2 tys. km kw. na zachodzie europejskiej części ZSRR. Liczba
ludności wynosi ok. 3,2 mln, w tym 80,1% mieszkańców stanowią Litwini, 8,6% Rosjanie,
7,7% Polacy, 1,5% Białorusini i inni. Litwa jest krajem nizinnym w znacznej części
zalesionym. Klimat umiarkowanie kontynentalny (średnia temperatura lipca wynosi +17,2 st.
C, stycznia -4,8 st. C). Od zarania dziejów Litwa walczyła z ekspansją niemiecką. W
walce tej szukała sojuszników wśród słowiańskich sąsiadów. Takim sojusznikiem
była Polska. W 1569 r. w wyniku Unii Lubelskiej Polska i Litwa zjednoczyły się w jedno
państwo - Rzeczpospolitą Obojga Narodów, która przetrwała do końca XVIII w. Po
rozbiorach Polski znaczna część Litwy weszła w skład Rosji. Na przełomie XIX-XX w.
narastał ruch narodowowyzwoleńczy. Po zwycięstwie Wielkiej Rewolucji Październikowej w
większości ośrodków powstawały Rady, a 16. XII. 1918 r. proklamowana została władza
radziecka. Już jednak w 1919 r. przy pomocy państw zachodnioeuropejskich władzę
przejęły rządy burżuazyjne. W 1920 r. wojska polskie odzyskały stolicę Litwy -
Wilno. Tymczasową stolicą Litwy zostało Kowno. W 1939 r. wojska radzieckie wkroczyły
do Wilna, a następnie przekazały je Litwie. W czerwcu 1940 r. został obalony rząd
burżuazyjny i 21. VII. 1940 r. nowo obrany Sejm Ludowy ustanowił władzę radziecką. 3.
VIII. 1940 r. Litwa weszła w skład ZSRR. Okres przebudowy gospodarczej kraju został
zahamowany przez II wojnę światową. Podczas okupacji hitlerowskiej Litwa poniosła
olbrzymie straty materialne. Zniszczono w znacznej mierze przemysł, spalono wiele miast i
wsi. Po wyzwoleniu, równolegle z odbudową zniszczeń trwała socjalistyczna przebudowa
gospodarki narodowej. W latach 1948-50 przeprowadzono kolektywizację wsi. Rozbudowywano
również przemysł. Dziś radziecka Litwa jest państwem przemysłowo-rolniczym.
Produkcja przemysłowa w porównaniu do roku 1940 wzrosła 32-krotnie. Powstało szereg
nowych gałęzi przemysłu. W produkcji niektórych wyrobów Litwa zajmuje wiodącą
pozycję w skali ZSRR, np. w produkcji agregatów spawalniczych - 2 miejsce, tkanin
lnianych - 3, obrabiarek do skrawania metali, wyrobów dziewiarskich - 4. Rolnictwo Litwy
daje ok. 37% dochodu narodowego. Poza zbożem podstawowe kultury to: ziemniaki, buraki
cukrowe, len. Wysoko rozwinięta hodowla bydła daje 63,5% wartości globalnej produkcji
rolnej.
Łotewska SRR
Zajmuje obszar 64 tys. km kw. na zachodzie europejskiej części ZSRR. Liczba ludności
wynosi ok. 2,4 mln, w tym 56,8% mieszkańców stanowią Łotysze, 29,8% Rosjanie, 4%
Białorusini, 2,7% Polacy, ponadto Litwini, Ukraińcy i inni. 63% ludności mieszka w
miastach. Łotwa jest w większej części krajem nizinnym o rzeźbie polodowcowej,
znaczna część obszaru pokryta lasami. Klimat umiarkowany, ciepły, pod przejściowymi
wpływami morski (średnia temperatura lipca wynosi +18 st. C, stycznia -2 st. C). W
początkach XIII w. tereny Łotwy, zamieszkałe przez plemiona łotewskie utrzymujące
żywe kontakty handlowe z księstwami ruskimi, zajęli rycerze niemieccy zakonu Kawalerów
Mieczowych. W XVI w. północna i wschodnia część Łotwy łącznie z Rygą dostała
się we władanie Polski. Na zachodzie i południu powstało księstwo kurlandzkie - lenno
Polski. Po wojnie polsko-szwedzkiej (1600-1629 r.) Rygę i północną część Łotwy
zajęli Szwedzi, a po wojnie rosyjsko-szwedzkiej, na podstawie traktatu z 1721 r. tereny
te zostały przyłączone do Rosji. Wschodnie tereny Łotwy, tzw. Łatgalia weszły w jej
skład po I rozbiorze Polski (1772 r.), zaś księstwo kurlandzkie - po III rozbiorze
Polski (1795 r.). Położenie geograficzne kraju i szeroki dostęp do morza (ok. 500 km
wybrzeża) sprzyjały rozwolowi handlu, a w połowie XIX w. - przemysłu. W początkach XX
w. Łotwa należała do najbardziej uprzemysłowionych rejonów Imperium Rosyjskiego, a
łotewski proletariat stanął w pierwszych szeregach robotników walczących z carskim
samowładztwem. Duży wkład w zwycięstwo Rewolucji Październikowej wniosły pułki
strzelców łotewskich. W styczniu 1919 r. I Wszechbałtycki Zjazd Rad powołał Rząd
Łotewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, ale już w 1920 r. przy współudziale
wojsk białogwardyjskich i niemieckich władzę przejął rząd
nacjonalistyczno-burżuazyjny. W czerwcu 1940 r. został obalony rząd "wodza"
narodu K. Ulmanisa. Sejm Ludowy 21. VII. 1940 r. proklamował Łotewską Socjalistyczną
Republikę Radziecką, a 5. VIII. 1940 r. Łotewska SRR weszła w skład ZSRR. Realizację
rozpoczętych niezwłocznie reform społecznych powstrzymała agresja niemiecka na ZSRR. W
czasie okupacji zginęły setki tysięcy mieszkańców Łotwy, a straty materialne
wyniosły ponad 20 mld rubli. W okresie powojennym wraz z odbudową zniszczeń
przeprowadzono socjalistyczną przebudowę struktury gospodarczej. W 1950 r. zakończono
proces kolektywizacji wsi. Obecnie Łotewska SRR należy do wysoko rozwiniętych krajów
przemysłowych. Flotylle rybackie republiki łotewskiej dają prawie 6% połowów.
Rolnictwo Łotwy specjalizuje się głównie w hodowli bydła i trzody chlewnej.
Mołdawska SRR
Zajmuje obszar 33,7 tys. km kw. na południowym zachodzie europejskiej części ZSRR.
Liczba ludności wynosi 3,7 mln, w tym 64,6% mieszkańców stanowią Mołdawianie, 14,2%
Ukraińcy, 11,64% Rosjanie i inni. Prawie całą powierzchnię Mołdawii zajmuje Wyżyna
Besarabska, silnie pocięta licznymi dolinami rzek i wąwozami. Klimat umiarkowany,
ciepły, suchy z długim latem (średnia temperatura lipca wynosi +22 st. C, stycznia -3,5
st. C). Na początku XIV w. powstało na terenie dzisiejszej Rumunii i ZSRR księstwo
(hospodarstwo) mołdawskie będące w lennej zależności od Węgier. Przez wiele wieków
Mołdawianie walczyli o wyzwolenie narodowe przeciwko stale zmieniającym się zaborcom:
Tatarom, Węgrom, Turkom. Walka ta była zawsze prowadzona w oparciu o Rosję oraz
Kozaków ukraińskich. W wyniku wojen rosyjsko-tureckich w latach 1787-1791 oraz 1806-1812
do Rosji przyłączone zostały ziemie mołdawskie na lewym brzegu Dniestru, oraz tereny
leżące pomiędzy Dniestrem a Prutem zwane Besarabią. W końcu XIX w. na terenie kraju
nastąpił rozwój przemysłu. Na przełomie lat 1917-1918 w Mołdawii ustanowiono
władzę Rad. W połowie grudnia 1917 r. w porozumieniu z nacjonalistyczną Radą Krajową
(Sfatuł Cerij) na teren Besarabii wkroczyły wojska rumuńskie, zajmując tę część
Mołdawii. Podczas wojny domowej i walk z kontrrewolucyjnymi oddziałami atamana S.
Petlury (wiosna 1919 r.) i gen. A. I. Denikina, w lutym 1920 r. na terenie całej
lewobrzeżnej Mołdawii została ustanowiona władza radziecka. 12. X. 1924 r. na III
sesji Ogólnoukraińskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego podjęto decyzję utworzenia
w składzie Ukraińskiej SRR - Mołdawskiej ASRR ze stolicą w Bałcie, a od 1929 r. w
Tyraspolu. Na terenie Besarabii w tym czasie trwała walka o wyzwolenie narodowe i
społeczne, wyrażające się m.in. szeregiem powstań zbrojnych. (Chotyńskie - styczeń
1919 r., Benderskie - maj 1919 r., Tatarbunarskie - wrzesień 1924 r.) ZSRR nie uznawał
okupacji Besarabii i czynił starania zmierzające do pokojowego uregulowania problemu, co
nastąpiło 28. VII. 1940 r. Po przyłączeniu się ziem mołdawskich powstała 2. VIII.
1940 r. Mołdawska SRR. Wybuch II wojny światowej przerwał intensywny rozwój republiki.
W czasie okupacji hitlerowskiej zginęło ponad 110 tys. mieszkańców Mołdawii, a straty
materialne wyniosły ok. 11 mld rubli. Dziś radziecka Mołdawia należy do państw o
wysoko rozwiniętym przemyśle (przemysł spożywczy, maszynowy, chemiczny i lekki) i
wyspecjalizowanym rolnictwie. Produkcja przemysłowa republiki w porównaniu z 1913 r.
wzrosła 146-krotnie. Produkcja rolna daje ponad 38% dochodu narodowego. Mołdawia
produkuje 25% (ogólnej ilości produkowanej w ZSRR) winogron, 16,5% win, 14% konserw
owocowych i warzywnych, 40% tytoniu, 5,6% olejów roślinnych, 3,5% cukru.
Rosyjska FSRR
Zajmuje obszar 17,1 mln km kw. we wschodniej Europie i północnej Azji. Jest
największą terytorialnie, najbardziej ludną i najsilniejszą ekonomicznie republiką
związkową ZSRR. Liczba ludności wynosi ok. 134 mln, co stanowi ok. 54% ludności ZSRR.
82,8% ludności republiki stanowią Rosjanie. Rosyjska FSRR jest krajem
wielonarodowościowym. Zamieszkuje ją ponad 60 różnych narodów i narodowości.
Większe grupy narodowościowe tworzą własne republiki autonomiczne w ramach RFSRR lub
wydzielone okręgi i obwody narodowościowe. W obrębie RFSRR istnieje 16 republik
autonomicznych (Baszkirska, Buriacka, Czeczeńsko-Inguska, Czuwaska, Dagestańska,
Jakucka, Kabardyjsko-Bałkarska, Kałmucka, Karelska, Komi, Maryjska, Mordwińska,
Północnoosetyjska, Tatarska, Tuwińska, Udmurcka), 5 obwodów autonomicznych, 10
okręgów narodowych, 6 krajów oraz 49 obwodów. Rosyjską FSRR charakteryzuje duża
różnorodność warunków naturalnych. Większą część obszaru europejskiego republiki
zajmuje Niż Wschodnioeuropejski, jedynie w części południowej (Kaukaz) i wschodniej
(Ural) występują tereny górzyste; w części azjatyckiej (od Uralu do Jeniseju) -
nizinne; na wschód od Jeniseju przeważają wyżyny i góry przechodzące wzdłuż
granicy południowej i wschodniej w zwarte pasma gór - Ałtaj, Sajany, Sichote Aliń,
Koriackie, Kołymskie. Część republiki leży w strefie klimatu umiarkowanego, na
przeważającym obszarze występuje klimat kontynentalny, w części północnej (od
Półwyspu Kolskiego po Czukotkę) b. surowy - długie mroźne zimy, krótkie suche lecz
chłodne lata. Utworzenie RFSRR (styczeń 1918 r.) posłużyło przykładem rozwiązania
problemów narodowościowych w wielonarodowym państwie. Stworzono realne podstawy do
nieskrępowanego rozwoju ekonomicznego i kulturalnego wszystkich narodów i grup
narodowościowych zamieszkujących terytorium Rosji. Zdobycze mas pracujących po
zwycięstwie Rewolucji Październikowej znalazły swój wyraz w pierwszej konstytucji,
pierwszego socjalistycznego państwa - RFSRR, uchwalonej w lipcu 1918 r. przez V
Ogólnorosyjski Zjazd Rad. I wojna światowa oraz wojna domowa, trwająca do 1920 r.
spowodowały ogromne zniszczenia i zubożenie kraju. Produkcja przemysłowa w 1920 r.
była 7-krotnie niższa niż w 1913 r. Znacznie zmniejszyła się produkcja rolna. W tej
ciężkiej dla republiki chwili, podczas intensywnej odbudowy gospodarki i zmiany jej
struktury, powstał pod bezpośrednim kierownictwem W. I. Lenina, pierwszy w dziejach plan
gospodarczy - "GOELRO" - plan elektryfikacji Rosji, zakładający stworzenie
bazy energetycznej, niezbędnej dla rozbudowy przemysłu. 30. XII. 1922 r. RFSRR wraz z
republikami Ukraińską, Białoruską i Zakaukaską tworzą ZSRR. W toku dalszego procesu
rozwoju społecznego i narodowego ze składu RFSRR wyłoniły się związkowe republiki -
Kazachska, Kirgiska, Uzbecka i Tadżycka. Przebudowę struktury gospodarczej republiki
zakończono do 1937 r. W styczniu 1937 r. XVII Nadzwyczajny Ogólnozwiązkowy Zjazd Rad
uchwalił nową konstytucję RFSRR, uwzględniającą zdobycze narodu w toku budownictwa
socjalizmu. W szybkim tempie zaczęła się rozwijać nauka i narodowa kultura. W 1940 r.
RFSRR stała się krajem o wysoko rozwiniętym przemyśle i bazą ekonomiczną dla
przeobrażeń socjalistycznych w bratnich republikach związkowych. W wyniku działań
wojennych podczas II wojny światowej zniszczono liczne zakłady przemysłowe, spalono
ponad 500 miast i tysiące wsi. Straty materialne RFSRR wynosiły 249 000 000 000 rubli.
Po wojnie nastąpiła szybka odbudowa zniszczeń wojennych, a następnie intensywna
rozbudowa gospodarki republiki. Obecnie RFSRR ma dobrze rozwinięty przemysł, na który
przypada 73,5% gospodarki globalnej. W porównaniu do 1913 r. produkcja przemysłowa
wzrosła 92-krotnie. W ciągu ostatnich 40 lat zbudowano ponad 24 tys. dużych zakładów
przemysłowych. Przemysł daje rocznie ok. 300 000 000 ton ropy naftowej, ok. 350 000 000
ton węgla, blisko 100 000 000 000 m sześc. gazu. W hutach wytapia się ok. 65 000 000
ton stali. Produkuje tu się prawie 1 000 000 samochodów osobowych, ponad 500 000
samochodów ciężarowych. Prawie 5 000 000 sztuk telewizorów, 4 000 000 lodówek itd.
Równie wszechstronne jest rolnictwo republiki. Produkcja zbóż z 50 000 000 ton w 1913
r. wzrosła do ok. 170 000 000 ton obecnie. W równym lub większym stopniu wzrosła
produkcja roślin technicznych, ziemniaków, mleka, wełny itd. Na polach kołchozów i
sowchozów pracuje ok. 1 000 000 traktorów i prawie 500 000 kombajnów.
Konstytucja
RFSRR z 1918 r. (w jęz. angielskim)
Tadżycka SRR
Zajmuje obszar 143,1 tys. km kw. na południowym wschodzie radzieckiej Azji Środkowej.
Liczba ludności wynosi 3,2 mln, w tym 53% mieszkańców stanowią Tadżycy, 23% Uzbecy,
13% Rosjanie, 3% Tatarzy, ponadto Ukraińcy, Kirgizi, Kazachowie, Żydzi, Turkmeni,
Białorusini i inni. W skład republiki wchodzi Górno-Badachszański okręg autonomiczny.
Poza tym administracyjnie wydzielono tylko jeden okręg - Leninabadzki. Tadżykistan
należy do najbardziej górzystych obszarów ZSRR. 90% republiki pokrywają góry: Pamir
(Dach Świata) z najwyższą górą Pik Komunizmu (7495 m n.p.m.), Ałajskie,
Zerawszańskie, Hissarskie i inne. Klimat kontynentalny, suchy na granicy strefy
umiarkowanej i zwrotnikowy. Na terenach nizinnych w południowo-zachodniej części
łagodna zima i gorące, suche lato (średnia temperatura lipca wynosi +28,2 st. C,
stycznia +1,4 st. C). Najwyższe łańcuchy górskie pokryte są wiecznym śniegiem i
lodowcami. Początki państwowości sięgają IX w., kiedy to w 874 r. powstało feudalne
państwo Samanidów. Był to okres intensywnego rozwoju kultury narodu tadżyckiego. Żyli
tu i tworzyli uczeni tej miary co Abu Abdułło Rudaki - wybitny klasyk literatury
tadżyckiej i Abul-Kasim Firdousi - astronom i matematyk. Abdułmachmud Chudżaudi lub
Abu-Ali ibn Sina, znany w świecie jako Avicenna - lekarz, uczony i filozof. Państwo
Samanidów przetrwało do 999 r., po czym w ciągu prawie 10 wieków Tadżykistan był
wielokrotnie dzielony między różne sąsiednie państwa. Po przyłączeniu w połowie
XIX w. Azji Środkowej do Imperium Rosyjskiego, północne rejony Tadżykistanu weszły w
skład Turkiestańskiego Generalnego Gubernatorstwa, pozostałe rejony do rozległego
emiratu Buchary. Na przełomie 1917 i 1918 r. w północnych rejonach Tadżykistanu
władzę przejęły Rady i ta część republiki weszła w skład powstającej w tym
czasie Turkiestańskiej ASRR. Na terenach wchodzących w skład emiratu bucharskiego
władza ludowa została ustanowiona dopiero po rewolucji ludowo-demokratycznej w 1920 r.,
która obaliła rządy emira i w 1921 r. ustaliła władzę Rad. 14. X. 1924 r. powstała
Tadżycka Autonomiczna Republika Radziecka, przekształcona 5. XII. 1920 r. w republikę
związkową przyjętą w skład ZSRR. Górskie tereny, brak dróg i większych ośrodków
miejskich, kolonialna polityka carskiej Rosji sprawiła, że Tadżykistan był najbardziej
zacofanym krajem Rosyjskiego Imperium. W najbardziej uprzemysłowionym rejonie
Chodżenckim (obecnie Leninabadzkim) działało 16 zakładów przemysłowych,
zatrudniających po kilkaset robotników. W latach władzy radzieckiej produkcja
przemysłowa wzrosła 87-krotnie (porównanie lat 1913-1971). Dziś Tadżycka SRR jest
państwem przemysłowo-rolniczym. Udział przemysłu w produkcji globalnej wynosi prawie
60%. W produkcji rolnej główna uprawa to bawełna (ok. 750 000 ton rocznie) i
sadownictwo - w tym również owoce cytrusowe (ok. 500 000 ton rocznie).
Turkmeńska SRR
Zajmuje obszar 488,1 tys. km kw. w południowo-zachodniej części radzieckiej Azji
Środkowej. Liczba ludności wynosi ok. 2,4 mln, w tym ok. 65% mieszkańców stanowią
Turkmeni, 14% Rosjanie, 8,3% Uzbecy, 3,2% Kazachowie, ponadto Ukraińcy, Kurdowie, Tatarzy
i inni. Administracyjnie Turkmeńska SRR dzieli się na 3 obwody. 80% terytorium republiki
stanowią pustynie, w tym największa pustynia na obszarze ZSRR - Kara-kum. Na południu
republiki wznosi się masyw górski Kopet-dag. Osada Kuszka jest najbardziej na południe
położonym punktem ZSRR. Klimat kontynentalny, suchy, na pograniczu stref klimatu
umiarkowanego i podzwrotnikowego, średnia temperatura w położonej u stóp Kopet-dagu
stolicy republiki - Aszchabadzie w lipcu wynosi +30,7 st. C, styczniu +1,4 st. C. Już w
trzecim tysiącleciu p.n.e. terytorium dzisiejszej Turkmenii należało do obszarów o
wysokiej kulturze rolnej. Na krzyżujących się tu szlakach handlowych pomiędzy Chinami
i Indiami a Europą powstawały ośrodki miejskie. Miasta Merw (obecnie Mary) czy
Gurgandż (obecnie Kunia Urgencz) należały do największych w ówczesnym świecie.
Żyzne ziemie Turkmenii zamieszkiwały liczne plemiona zajmujące się rolnictwem i
hodowlą. Bogate i ludne miasta oraz kwitnące oazy ściągały na te tereny wielu
najeźdźców: Persowie i wojska Aleksandra Macedońskiego, arabscy kalifowie,
Dżyngis-Chan i Tamerlan w kolejnych przemarszach pustoszyli kraj. Przez kilka stuleci
ziemie turkmeńskie były przedmiotem ustawicznych wojen pomiędzy Persją, emiratem
Buchary oraz Chiwą. W toku tych niekończących się wojen mordowano ludność, niszczono
budowany przez tysiąclecia życiodajny system nawadniania. W rezultacie w XIX w.
Turkmenia była krajem zacofanym, pustynnym. W drugiej połowie XIX w. Turkmenistan
został włączony do Imperium Rosyjskiego. Na obszarze przyłączonym do Rosji powstała
nowa jednostka administracyjna - Okręg Zakaspijski. Jednak część ziem Turkmenii
pozostawała nadal pod wodzą emira Buchary i chana Chiwy (wasali Rosji). 2. XII. 1917 r.
w Okręgu Zakaspijskim ustanowiono władzę radziecką. Zwycięstwo rewolucji ludowych w
Chiwie (2. II. 1920 r.) oraz Bucharze (2. IX. 1920 r.) doprowadziło do połączenia ziem
turkmeńskich i ustanowienia władzy radzieckiej na terenie całej republiki. 27. X. 1924
r. została proklamowana Turkmeńska SRR przyjęta w skład ZSRR. W latach 1925-27
przeprowadzono reformę rolną. Jednocześnie rozpoczęto przebudowę struktury
gospodarczej kraju, która zakończyła się w 1937 r. Obecnie Turkmeńska SRR jest
państwem przemysłowo-rolniczym o nowoczesnym przemyśle i wysoko wyspecjalizowanym
rolnictwie. Produkcja przemysłowa w porównaniu do roku 1913 wzrosła 45-krotnie.
Odkrycie bogatych złóż ropy naftowej (ok. 16 mln ton rocznie) i gazu ziemnego (ok. 22
mld m sześc. rocznie) sprzyja rozwojowi petrochemii. Szybkie tempo rozwoju rolnictwa
wymaga poważnych nakładów na rozbudowę systemu irygacyjnego. Na ok. 700 tys. ha ziem
uprawnych ponad 90% stanowią tereny nawodnione. Ogromną rolę w gospodarce rolnej
republiki odgrywa zbudowany w latach powojennych Kanał Karakumski im. Lenina o długości
845 km - największe tego typu przedsięwzięcie w świecie. Poza zwiększeniem terenów
ziem uprawnych o kilkaset tys. ha uzdatniono dzięki wodom kanału 1 mln ha pastwisk, co w
gospodarce republiki - potentacie hodowli owiec karakułowych - ma zasadnicze znaczenie.
Podstawową uprawą jest tu bawełna (ok. 1 mln ton rocznie).
Ukraińska SRR
Zajmuje obszar 603,7 tys. km kw. w południowo-zachodniej części europejskiego
terytorium ZSRR. Liczba ludności wynosi ok. 49 mln, w tym 75% mieszkańców Ukrainy
stanowią Ukraińcy, 19,5% Rosjanie, łącznie zaś terytorium Ukrainy zamieszkuje ponad
100 narodowości. Administracyjnie Ukraińska SRR dzieli się na 25 obwodów. Prawie
całą powierzchnię Ukrainy zajmują obszary równinne. Tereny górzyste występują w
zachodniej części kraju (Karpaty) i na południu (Krym). Klimat jest zróżnicowany:
umiarkowanie kontynentalny na zachodzie (średnia temperatura lipca +19 st. C, stycznia -4
st. C), kontynentalny na północnym wschodzie i wschodzie (lipiec +20 st. C, styczeń -9
st. C), łagodny i ciepły na południu kraju (np. Jałta - lipiec +24,1 st. C, styczeń
+4 st. C). W IX w. na terenie Ukrainy powstało potężne wczesnofeudalne państwo - Ruś
Kijowska. Po połączeniu się z księstwem nowogrodzkim w XII w. Ruś Kijowska była
jednym z najpotężniejszych państw średniowiecznej Europy. Od końca XII w.,
szczególnie po najeździe plemion mongolsko-tatarskich w XIII w., a następnie po
zajęciu części ziem ukraińskich przez Litwę i Polskę, nastąpiło zahamowanie
rozwoju politycznego i kulturalnego kraju. W XVI w. narastała walka narodu ukraińskiego
o wyzwolenie społeczne i narodowe. W wyniku wojny wyzwoleńczej pod wodzą Bohdana
Chmielnickiego, w 1654 r. połączono prawobrzeżną Ukrainę z Rosją. W końcu XVIII w.
w skład Rosji weszły również tereny położone na zachód od Dniepru, a także, w
wyniku zwycięskiej wojny z Turcją (1791 r.), północne wybrzeże Morza Czarnego. W
drugiej połowie XIX w. w centralnej i wschodniej części Ukrainy nastąpił szybki
rozwój przemysłu. W ośrodkach miejskich powstają pierwsze organizacje robotnicze,
ściśle współpracujące z ośrodkami rewolucyjnymi na terenie Rosji. Proletariat
ukraiński bierze czynny udział w rewolucji 1905 r. W przeddzień wybuchu I wojny
światowej Ukraina należała do najbardziej uprzemysłowionych rejonów Imperium
Rosyjskiego. W 1918 r. Ukraina była okupowana przez wojska austriacko-niemieckie,
jednocześnie rozpoczął się okres wojny domowej i walk z obcą interwencją. Właśnie
Ukraina była terenem najzacieklejszych walk, które trwały do 1920 r. W grudniu 1922 r.
VII Ogólnoukraiński Zjazd Rad poparł leninowskie zasady zjednoczenia republiki i 30.
XII. 1922 r. Ukraińska SRR - jako jedna z pierwszych - weszła w skład ZSRR. Rozpoczął
się okres intensywnej odbudowy i przebudowy gospodarki narodowej. W roku 1940 produkcja
przemysłowa wzrosła prawie 7,5-krotnie w porównaniu z 1913 r. Podczas II wojny
światowej, od 1942 r. całe terytorium Ukraińskiej SRR znalazło się pod okupacją
hitlerowską. W czasie wojny zostało zamordowanych 4,5 mln mieszkańców, ponad 2 mln
wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec. Zniszczono przemysł i większość miast.
Dzięki pomocy udzielonej przez inne republiki radzieckie, Ukraina w niezwykle krótkim
czasie zaleczyła rany i rozwinęła znacznie swój potencjał gospodarczy. Obecnie
Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka jest państwem przemysłowo-rolniczym o
silnie rozwiniętym przemyśle wydobywczym (33% ogólnego wydobycia węgla, 57% rudy
żeleza), hutniczym (40% stali, 48% surówki, 30% gazu), maszynowym, włókienniczym,
spożywczym, a produkcja rolna zajmuje pokaźne miejsce w bilansie ogólnozwiązkowym -
ok. 24% (podstawowe zboża 20%, buraki cukrowe 59%, warzywa 28%). Ukraińska SRR jest
współzałożycielem i członkiem ONZ.
Uzbecka SRR
Zajmuje obszar 447,4 tys. km kw. w Azji Środkowej. Liczba ludności wynosi ok. 13 mln,
w tym 64,7% stanowią Uzbecy, 12,5% Rosjanie, ponadto Tadżycy, Kazachowie, Karakałpacy i
inni. W skład Uzbeckiej SRR wchodzi Karakałpacka Autonomiczna SRR. Administracyjne
Uzbekistan dzieli się na 10 obwodów. Uzbecka SRR jest jedną z najbardziej równinnych
republik Azji Środkowej. 4/5 terytorium kraju to równiny, które w południowej i
środkowej części zajmuje pustynie Kyzył-Kum, jedynie na wschodzie i południowym
wschodzie wznoszą się góry stanowiące odnogi grzbietów Tien-Szanu i gór Hisarskich.
Klimat kontynentalny, umiarkowany, ciepły, bardzo suchy. Średnia temperatura w
zależności od rejonów waha się w granicach: lipiec - Samarkanda +37,5 st. C, Fergana
(tereny górzyste) +27 st. C, styczeń - Samarkanda -0,6 st. C, Fergana -3 st. C. Ilość
opadów niewielka. Ponad 200 dni słonecznych w roku. Uzbekistan, podobnie jak i inne
radzieckie republiki Azji Środkowej można nazwać jedną z kolebek cywilizacji. Już w
początkach naszej ery istniał tu szeroko rozgałęziony system irygacyjny. Rozwijały
się nauki: historia, filozofia, astronomia. W IX w. w Uzbekistanie mieszkał wybitny
matematyk i astronom Kasir Fergani. Znane są prace innego uczonego tego okresu Muchameda
ibn Musa al Chorezmi. W XI w. tworzy wielki uczony Abu-Rejchan Biruni, którego dorobek
szacuje się na 120 tomów z różnych dyscyplin wiedzy. W XV w. wybitny matematyk i
astronom Uług-beg zakłada w Samarkandzie obserwatorium astronomiczne. W XVII-XIX w. na
skutek ustawicznych sporów i wojen licznych, drobnych feudalnych państewek (chanatów)
nastąpiło zahamowanie rozwoju ekonomicznego i kulturalnego tych krajów. W drugiej
połowie XIX w. terytorium obecnego Uzbekistanu zostało włączone do Imperium
Rosyjskiego. Uzbekistan jako część składowa Turkiestanu pozostawał zapadłą
prowincją Imperium, traktowany jako baza surowcowa. Przemysł rozwijał się jedynie w
zakresie podstawowej przeróbki surowców. 97,1% Uzbeków było analfabetami. Poza
uciskiem narodowym, ludność była bezlitośnie wyzyskiwana przez rodzimych feudalnych
władców. W końcu października 1917 r. wybuchło w Taszkiencie powstanie zbrojne. III
Zjazd Rad Kraju Turkiestańskiego proklamuje przejęcie władzy przez Rady. W kwietniu
1918 r. w składzie Federacji Rosyjskiej utworzono Turkiestańską Autonomiczną
Socjalistyczną Republikę Radziecką. Zwycięstwo rewolucji lutowej w chanatach Buchary i
Chiwy w 1920 r. doprowadziło do powstania Bucharskiej i Chorezmijskiej Ludowej Republiki
Radzieckiej. W latach 1924-25 nastąpiło rozgraniczenie republiki. 27. X. 1924 r.
powstała Uzbecka SRR. Obecnie Uzbecka SRR jest państwem o dobrze rozwiniętym przemyśle
i rolnictwie. Na terenie republiki pracuje 1 300 wielkich zakładów przemysłu
lotniczego, maszynowego, hutniczego, węglowego, włókienniczego i innych gałęzi.
Rozszerzenie systemu nawodnienia doprowadziło do dwukrotnego wzrostu terenów uprawnych
(podstawową uprawą jest bawełna) - ok. 1 700 000 ha.
|
