Róża Luksemburg

1871-1919. Działaczka i ideolog polskiego i niemieckiego ruchu robotniczego, teoretyk ekonomii politycznej. W 1893 r. współzałożycielka SDKPiL, przywódczyni lewicy socjaldemokracji niemieckiej, działaczka II Międzynarodówki. W 1916 r. współzałożycielka Związku Spartakusa, w 1918 r. współzałożycielka Komunistycznej Partii Niemiec. Jej poglądy dotyczyły głównie teorii kapitalizmu i rewolucji społecznej, militaryzmu i polityki kolonialnej państw europejskich; rozważania na temat prawa narodów do samookreślenia (kwestionowanie polskich dążeń niepodległościowych, uzasadniane m.in. racjami ekonomicznymi).

Ludwik Waryński

Urodzony w 1856 r. działacz i ideolog polskiego ruchu socjalistycznego. Od 1876 współzałożyciel pierwszych kółek socjalistycznych w Królestwie Polskim. Współredaktor "Równości" i "Przedświtu". W 1882 r. twórca I Proletariatu. Aresztowany w 1883 r., w 1885 r. skazany na katorgę. Zmarł w 1889 r. w Twierdzy Szlisselburskiej.

Proletariat I

W 1882 r. przybyły nielegalnie do Królestwa Polskiego Ludwik Waryński zorganizował z członków dawnych kółek socjalistycznych pierwszą polską partię robotniczą - Międzynarodową Socjalno-Rewolucyjną Partię "Proletariat". Jej założenia programowe zostały przedstawione w odezwie Komitetu Robotniczego "Proletariatu". Solidaryzowali się oni ze wszystkimi robotnikami wyzyskiwanymi na całym świecie oraz odcięli się od klas posiadających. Wśród innych tez były również dotyczące nadania robotnikom pełnych swobód politycznych, likwidacji wyzysku ekonomicznego oraz bezpłatności oświaty. Przewidywano przejęcie ziemi i narzędzi pracy na własność państwa socjalistycznego. Jako środki walki zalecano strajk, terror ekonomiczny, a nawet demonstracje antyrządowe. Nie było mowy o walce narodowowyzwoleńczej. Było to związane ze stanem apatii, w jaki popadło społeczeństwo polskie po klęsce powstania styczniowego. Jesienią 1883 r. aresztowano Waryńskiego. Zastąpił go niedawno przybyły z Rosji działacz socjalistyczny Stanisław Kunicki. W 1884 r. nastąpiła fala aresztowań. Około 2000 proletariatczyków dostało się do więzienia, z których 22 oddano pod sąd wojenny. Na śmierć skazano: Stanisława Kunickiego, Piotra Bardowskiego, Michała Ossowskiego, Jana Pietrusińskiego. Ludwik Waryński otrzymał wyrok 16 lat więzienia, zmarł jednak po 3 latach w twierdzy Szlisselburg. Ostatecznie "Proletariat" przestał istnieć w 1886 r.

Proletariat II

Właściwie Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat, działająca w latach 1888-93 partia robotnicza w Królestwie Polskim, założona przez L. Kulczyckiego i M. Kasprzaka. Kontynuowała idee I Proletariatu. Wspólnie ze Związkiem Robotników Polskich utworzyła Socjaldemokrację Królestwa Polskiego, część członków wstąpiła do PPS.

Proletariat III

Właściwie Polska Partia Socjalistyczna "Proletariat", działająca w latach 1900-09 partia robotnicza, założona przez L. Kulczyckiego w wyniku secesji z PPS. Żądał autonomii Królestwa Polskiego.

Związek Robotników Polskich

Rewolucyjna partia robotnicza w Królestwie Polskim, założona w 1889 r. przez J. Marchlewskiego. W 1893 r. z częścią II Proletariatu utworzyła SDKP.

Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy

Część krajowych działaczy odcięła się od programu PPS i utworzyła nową partię w 1893 r. - Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy (do 1899 r. SDKP). Należała do II Międzynarodówki, w latach 1906-11 w składzie SDPRR. Działała ona pod kierownictwem dwóch przywódców: Juliana Marchlewskiego i Róży Luksemburg. Rozpoczęli oni walkę z "socjalpatriotyzmem", jak właśnie określano program PPS. Rozpoczęto ostrą kampanię w zaborach rosyjskim i niemieckim. Podstawą tej walki była teoria Róży Luksemburg, według której poszczególne części Polski stopniowo ulegają "ograniczonemu wcieleniu" do mocarstw zaborczych i zrastają się znimi gospodarczo, a tym samym i społecznie i politycznie. Królestwo Polskie jest nieodwołalnie związane z Rosją, bo produkuje na rynek wschodni. Burżuazja polska "krzewi przemysł w najzupełniejszej zgodzie i w porozumieniu z Rosją", a popierając przez to samowładny system carski przenosi go do Królestwa jako "polski absolutyzm".

Według tych teorii Róża Luksemburg doszła do wniosku, że szlachta wywoływała powstanie aby utrzymać pańszczyznę i poskromić burżuazję, że burżuazja była przeciw powstaniom, a chłopi są nadal oddani carowi, zaś proletariat ulega organicznemu wcieleniu do proletariatu państw zaborczych. Nie można więc wysuwać postulatu niepodległościowego ponieważ przeszkodził by on w scalaniu proletariatów. SDKPiL na plan pierwszy wysuwała walkę rewolucyjną o wyzwolenie klasy robotniczej i jej poświęciła swoje siły. Innymi przywódcami tej partii byli: Feliks Dzierżyński, Adolf Warski, Cezaryna Wojnarowska.

W okresie od 1905 do 1907 r. organizowała strajki i wiece. W latach 1911-16 następował rozłam na 2 frakcje. W 1917 r. poparła rewolucję w Rosji, a w 1918 r. połączyła się z PPS-Lewicą w Komunistyczną Partię Polski.

Komunistyczna Partia Polski

Do 1925 r. nosiła nazwę Komunistyczna Partia Robotnicza Polski. Partia polityczna powstała w 1918 r. z połączenia SDKPiL i PPS-Lewicy. Działała nielegalnie. Sekcja Międzynarodówki Komunistycznej. W jej skład wchodziły autonomiczne partie komunistyczne Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi oraz Komunistyczny Związek Młodzieży Polski, a pod jej wpływem, m.in. Niezależna Partia Chłopska. Początkowo KPP liczyła na szybki wybuch międzynarodowej rewolucji, zwalczała państwo polskie (w 1920 r. poparcie ofensywy bolszewików na Polskę), w latach 1926-29 walki frakcyjne. Po 1935 r. nastąpiła koncepcja frontu ludowego, uznanie II RP i obowiązku obrony niepodległości. Głównymi działaczami byli M. Koszutska, J. Leszczyński, A. Warski. W 1938 r. rozwiązana przez Międzynarodówkę Komunistyczną (większość przywódców zamordowana w ZSRR).

Komunistyczny Związek Młodzieży Polski

Do 1930 r. Związek Młodzieży Komunistycznej w Polsce (ZMK). Nielegalna organizacja polityczna, założona w 1922 r. Sekcja Komunistycznej Międzynarodówki Młodzieży. Działał pod zwierzchnictwem KPP, w 1938 r. rozwiązany wraz z nią.