Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego

W latach 1917-1988 kierownicza siła polityczna państwa radzieckiego, po zmianach konstytucji w 1988 i 1990 r. - jedna z sił politycznych państwa. Powstała w 1898 r. w Mińsku jako Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji - SDPRR, w 1903 r. nastąpił rozłam na mienszewików i bolszewików, którzy w 1912 r. założyli samodzielną Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji (bolszewików) - SDPRR(b), noszącą od 8 marca 1918 r. nazwę Komunistyczna Partia (bolszewików) - RKP(b), 1925-1952 Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) - WKP(b). Od 1952 r. pod nazwą KPZR. Na II zjeździe SDPRR w 1903 r. wyodrębnienie się nurtu bolszewickiego, kierowanego przez Lenina, i uchwalenie z jego inspiracji pierwszego programu partii (wypróbowanego w czasie rewolucji 1905-1907). W 1917 r. partia bolszewicka kierowała przygotowaniami i przebiegiem przewrotu zbrojnego i Rewolucji Październikowej, a po jej zwycięstwie i utworzeniu państwa radzieckiego stała w czasie wojny domowej w latach 1918-1920 na czele walki z kontrrewolucją i zewnętrzną interwencją (okres tzw. komunizmu wojennego). Pod kierunkiem Lenina przyjęła w 1919 r. (VIII Zjazd) drugi, perspektywiczny program budowy społeczeństwa socjalistycznego (gospodarka planowa, socjalistyczne uprzemysłowienie, kolektywizacja rolnictwa), realizowany do 1961 r. (XXII Zjazd KPZR). W walce o władzę i realizację celów politycznych stosowała zarówno terror i zmasowaną propagandę, jak i okresowe ustępstwa taktyczne (zwł. okres NEP). Odgrywała przywódczą rolę w światowym ruchu komunistycznym (1919 r. - powstanie Kominternu). W latach 1922-1953 kluczową w radzieckim systemie funkcję pierwszego (potem generalnego) sekretarza partii sprawował Józef Stalin, który po podporządkowaniu sobie aparatu bezpieczeństwa i wyeliminowaniu przeciwników i konkurentów do władzy (zwłaszcza masowe represje w okresie tzw. wielkiej czystki) rządził w latach 1939-1952 bez zwoływania zjazdów partii. Stalin doprowadził do ostatecznego uformowania w ZSRR totalitarnego i policyjnego modelu sprawowania władzy (masowe represje w czasie kolektywizacji i industrializacji, sieć obozów pracy przymusowej - łagrów) oraz do ukształtowania kultu własnej osoby jako podstawy systemu politycznego. Po jego śmierci sekretarz generalny KPZR w latach 1953-1964 - Nikita Chruszczow zapoczątkował proces destalinizacji, a XX Zjazd KPZR w 1956 r. potępił "kult jednostki". XXII Zjazd w 1961 r. uznał, że społeczeństwo radzieckie osiągnęło socjalistyczny etap rozwoju i uchwalił trzeci program partii, określający zadania społeczno-gospodarcze ZSRR w okresie przejścia do komunizmu. W latach 1964-1982 funkcję sekretarza generalnego KPZR pełnił Leonid Breżniew, który doprowadził do zahamowania destalinizacji, przy czym kryzysowi ideologicznemu i stagnacji gospodarczo-społecznej towarzyszyła ekspansja zewnętrzna (m.in. interwencja wojsk w Afganistanie w 1979 r.) i represyjna polityka wewnętrzna (prześladowania dysydentów). W latach 1982-1984 funkcję sekretarza generalnego partii pełnił Jurij Andropow, 1984-1985 Konstantyn Czernienko. W marcu 1985 r. sekretarzem generalnym KPZR został Michaił Gorbaczow. XXVII Zjazd (luty-marzec 1986 r.) zmodyfikował trzeci program partii (z 1961 r.) i proklamował przebudowę gospodarczą kraju (pierestrojka). Od XIX konferencji KPZR w 1988 r. reforma systemu politycznego (zasada jawności - głasnost'), wycofanie z konstytucji radzieckiej (grudzień 1988 r. i marzec 1990 r.) zapisu o kierowniczej roli partii komunistycznej oraz wybór Gorbaczowa na prezydenta ZSRR. Objawy kryzysu w KPZR spowodowane zaostrzeniem sytuacji narodowościowej (Litwa, Łotwa, Estonia, Gruzja i inne republiki związkowe), trudnościami gospodarczymi i strajkami (zwłaszcza górników) i narastaniem oddolnego, demokratycznego ruchu w samej partii. Na XXVIII Zjeździe w lipcu 1990 r. partię opuściła grupa reformatorska, zwana Platformą Demokratyczną. Według postanowień Zjazdu KPZR tworzy nadal jedną organizację z republikańskimi partiami komunistycznymi (mogą one przyjmować własne statuty i samodzielnie decydować o kadrach, strukturze i finansach). Jednocześnie Zjazd wypowiedział się za ideą szerokiej koalicji z innymi organizacjami społeczno-politycznymi. W lipcu 1991 r. plenum KC KPZR, na którym przyjęto projekt programu partii, w projekcie odejście od pojęć: walka klasowa, dyktatura proletariatu, awangarda klasy robotniczej i wprowadzenie nieużywanych dotychczas w języku partyjnym: porozumienie narodowe, solidaryzm społeczny, wielopartyjny system polityczny, różne formy własności, gospodarka rynkowa, ochrona socjalna ludzi pracy. W sierpniu 1991 r. rezygnacja Gorbaczowa z funkcji sekretarza generalnego partii. Zawieszenie działalności KPZR na terytorium Związku Radzieckiego i przekazanie majątku partii władzom państwowym. W byłych republikach związkowych formalnie rozwiązana lub zdelegalizowana do końca 1991 r. W 1990 r. KPZR liczyła ok. 18 mln członków. Główne organy prasowe: dziennik "Prawda", miesięcznik "Kommunist".