Komunizm

1) zespół idei głoszących program wspólnoty form życia społecznego i posiadania, gwarantujących równoprawność i równość. W tej postaci przejawił się i przejawia w wielu organizacjach religijnych (np. komuny braci morawskich w okresie średniowiecza).

2) ideologia społeczna, która uznając zasadę rzeczywistej równości społecznej za podstawę sprawiedliwego ustroju społecznego głosi program zniesienia stosunków społecznych, opartej na prywatnej własności środków produkcji, klasowym podziale społeczeństwa i wyzysku człowieka przez człowieka oraz postuluje o zbudowanie społeczeństwa bezklasowego opartego na społecznej własności środków produkcji i równym podziale dóbr jako na zasadniczych przesłankach realizacji zasad egalitarnych we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Głównymi formami tej utopii są różne postacie komunistycznej utopii. Twórcami komunizmu byli K. Marks i F. Engels, twórcy nauk komunistycznych, którzy przekształcili komunizm z utopijnego ideału w naukową i rewolucyjną teorię. Komunizm naukowy oparty jest na naukowej analizie mechanizmu rozwoju społeczeństwa. Jednocześnie komunizm naukowy określając kierowniczą rolę i zadania klasy robotniczej w walce z kapitalistycznym ustrojem stał się ideologią rewolucyjną ruchu robotniczego oraz teoretycznym narzędziem i celem przebudowy społeczeństwa i stosunków społecznych w krajach, w których klasa robotnicza w sojuszu z masami pracującymi dokonała rewolucyjnego przewrotu i podjęła wysiłek budowy socjalizmu. Pierwszą organizacją robotniczą, jaka stanęła na tym nowym gruncie był Związek Komunistów (1847 r.). W XX wieku komunizm został twórczo rozwinięty przez Lenina w zastosowaniu do warunków nowej epoki stał się ideologiczną podstawą partii bolszewickiej (Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego).

Socjalizm

Socjalizm, ustrój, system społeczno-gospodarczy, którego głównymi cechami są: w sferze politycznej - dyktatura proletariatu a w sferze ekonomicznej:

1) społeczna własność materialnych czynników wytwórczych, występująca w postaci własności państwowej lub spółdzielczej. Własność państwowa powstaje na drodze nacjonalizacji majątku prywatnych przedsiębiorstw oraz ziemi, własność spółdzielcza - przez dobrowolne łączenie się prywatnych przedsiębiorstw lub indywidualnych gospodarstw rolnych. W niektórych krajach, gdzie istniał lub istnieje jeszcze socjalizm, uspołecznienie ziemi dokonywało się dwuetapowo - najpierw przeprowadzano reformę rolną, a po pewnym czasie kolektywizację (w Polsce ten drugi etap nie został w pełni zrealizowany).

2) centralistyczny model zarządzania gospodarką poprzez system wieloletnich i rocznych planów gospodarczych o charakterze dyrektywnym, przy bardzo ograniczonej roli rynku w podejmowaniu decyzji gospodarczych (gospodarka planowa). Praktycznie wpływał on tylko na decyzje konsumpcyjne gospodarstw domowych i częściowo na decyzje produkcyjne sektora prywatnego w tych krajach, w których sektor ten przetrwał.

3) dążenie do zaspokojenia potrzeb społecznych przez rozwój produkcji, zapewnienie obywatelom prawa do pracy, ochrony socjalnej, bezpłatnego korzystania z wielu usług.

4) zasada podziału produktu społecznego według ilości i jakości pracy.

Socjalizm miał zapoczątkować praktyczną realizację marksistowskiej wizji ustroju sprawiedliwości społecznej i być okresem przejściowym (niższym stadium) do komunizmu, niezbędnym dla doprowadzenia gospodarki do takiego poziomu rozwoju, aby możliwe było realizowanie zasady podziału dóbr wg potrzeb. Gospodarka socjalistyczna powstała najpierw w Rosji, w 1918 r., w wyniku Rewolucji Październikowej. W okresie międzywojennym państwem socjalistycznym stała się także Mongolia, a po II wojnie światowej jeszcze kilkanaście państw Europy Środkowej (w tym Polska) i Azji Południowo-Wschodniej oraz Kuba.

Socjalizm naukowy

Nazwa doktryny ekonomicznej marksizmu, stosowana przez marksistów w celu podkreślenia różnicy pomiędzy jego naukową analizą zjawisk gospodarczych i praw nimi rządzących a socjalizmem utopijnym, ograniczającym się do idealistycznych wyobrażeń i marzeń o doskonałym ustroju sprawiedliwości społecznej.

Socjalizm utopijny

Socjalizm utopijny, utopie społeczne - wspólne miano, którym w historii myśli społeczno-ekonomicznej objęto pojawiające się na przestrzeni wieków teorie ekonomiczne i społeczne podejmujące krytykę istniejących, krzywdzących - zdaniem ich twórców - część społeczeństwa stosunków ekonomicznych, a także propagujące ideę równości i sprawiedliwości społecznej.

Za główną przyczynę nierówności ekonomicznej i społecznej przedstawiciele socjalizmu utopijnego uznawali prywatną własność czynników wytwórczych, czasem także pieniądz. Ich koncepcje idealnego społeczeństwa opierały się na zasadach wspólnej własności, społecznego wytwarzania i społecznej konsumpcji. Praktyczna realizacja tych idei miała nastąpić na drodze stopniowej przebudowy społeczeństwa, przez przekonanie go, zwłaszcza właścicieli majątków, do doskonałości socjalizmu utopijnego.

Pierwsze poglądy tego typu pojawiły się już w okresie odrodzenia, najwybitniejszymi utopistami byli wówczas T. Morus w Anglii i T. Campanella we Włoszech. W XVIII w. głównym ośrodkiem myśli utopijnej stała się Francja, gdzie na szczególną uwagę zasługują poglądy J. Mesliera, G.B. Mably'ego i Morelly'ego. Szczytowy rozwój socjalizmu utopijnego osiągnął w XIX w. (C.H. de Saint-Simon i Ch. Fourier we Francji oraz R. Owen w Anglii, S. Worcell i L. Krzywicki w Polsce).