Katyń
Miejscowość w Rosji, 20 km na zachód od Smoleńska, nad Dnieprem. W marcu-kwietniu
1940 r. w pobliskim lesie NKWD zamordowało ok. 4,4 tys. polskich
oficerów jeńców wojennych z obozu w Kozielsku. Zbrodnię ujawniły w kwietniu 1943 r.
niemieckie władze okupacyjne (zezwoliły na prowadzenie badań przez komisję
prawno-medyczną Międzynarodowego Czerwonego Krzyża). Rząd ZSRR o jej dokonanie
oskarżył Niemców, a polskie starania o jej wyjaśnienie wykorzystał do zerwania dnia
26 kwietnia 1943 r. stosunków dyplomatycznych z rządem RP na uchodźstwie. Dopiero w
kwietniu 1990 r. władze ZSRR oficjalnie uznały odpowiedzialność NKWD
za śmierć polskich oficerów i funkcjonariuszy państwowych, więzionych w obozach w
Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku oraz zamordowanych w
Katyniu, Twerze (pochowani w Miednoje) i Charkowie. Od listopada
1990 r. Naczelna Prokuratura Wojskowa ZSRR (od 1992 r. Rosji) prowadzi śledztwo. W 1991
r. dokonano ekshumacji w miejscach pochowania ofiar (udział polskich przedstawicieli). W
październiku 1992 r. władze Rosji ujawniły uchwałę Biura Politycznego KC WKP(b) z marca 1940 r. decyzję zamordowania ponad 20 tys. Polaków
(jeńców wojennych, więźniów). Od 1994 r. kontynuacja ekshumacji ofiar, przygotowanie
budowy cmentarza wojskowego.
Miednoje
Miejscowość w Rosji, 15 km na zachód od Tweru. Miejsce masowych grobów polskich
oficerów-jeńców wojennych z obozu w Ostaszkowie, zamordowanych
w okresie od kwietnia do maja 1940 r. w siedzibie NKWD w Twerze.
Ostaszków
Miasto w Rosji, na zachód od Tweru, nad jeziorem Seliger, 24 tys. mieszkańców
(1996). W latach 1939-40 na wyspie obóz jeniecki - ok. 7 tys. polskich oficerów,
urzędników państwowych, księży, funkcjonariuszy policji i żandarmerii, zamordowanych
w 1940 r. przez NKWD w Twerze i pogrzebanych w Miednoje.
W latach 1944-46 obóz ok. 3 tys. Polaków z Wileńszczyzny, Białostocczyzny i Podlasia,
głównie żołnierzy AK. Część w 1945 r. przewieziono do Diagilewa.
Łagry
Potoczna nazwa sowieckich obozów koncentracyjnych (podległych do 1922 r. resortowi
sprawiedliwości) oraz poprawczych obozów pracy, podległych od 1923 r. aparatowi
bezpieczeństwa państwowego (NKWD, Gułag). Tworzone od 1918 r.,
początkowo jako obozy koncentracyjne (obozy zagłady), głównie w opuszczonych
monasterach, a od 1919 r. w każdym mieście gubernialnym i wielu powiatowych. W 1920 r.
istniały 84 łagry w 43 guberniach z 26 tys. więźniów politycznych i ok. 24 tys.
jeńców (w tym z I wojny światowej). W 1923 r. utworzono pierwszy zespół Północnych
Obozów Specjalnych na Wyspach Sołowieckich na Morzu Białym (rejon Magadanu). Łagry
zakładano głównie tam, gdzie powstawały tzw. wielkie budowy komunizmu, wznoszone
niewolniczą pracą więźniów (np. Kanał Białomorsko-Bałtycki, magistrala kolejowa
Workuta-Peczora-Uchta-Kotłas). Więźniów wykorzystywano w najcięższych pracach w
kopalniach węgla, np. na dalekiej Północy, czy kopalniach rud uranu, przy wyrębie
lasów na Syberii. Szacunkowo w łagrach przebywało jednocześnie przynajmniej milion
więźniów. Przyjmuje się, że w okresie stalinowskim przez łagry przeszło wg
najwyższych szacunków 50-70 mln osób (także Polacy), wg najniższych 15-20 mln.
Największe kompleksy obozowe były zlokalizowane na Północy, w środkowej Azji
(Karaganda), na Syberii (regiony Tobolska, Tomska, Krasnojarska, Norylska, Jakucja i
dorzecze Kołymy), na Dalekim Wschodzie (Półwysep Czukocki, region Magadanu, dolny bieg
Amuru, Sachalin, Kamczatka). Po śmierci Stalina w 1953
r. sieć łagrów stopniowo redukowano, a obowiązujący w nich reżim karny łagodzono.
Zlikwidowane wraz z upadkiem ZSRR.
WCzK, Czeka
Wsierossijskaja Czriezwyczajnaja Komissija. Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do
Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, utworzona w grudniu 1917 r. z inicjatywy i pod
kierownictwem F. Dzierżyńskiego, jako
centralny organ bezpieczeństwa państwowego, dla obrony władzy bolszewickiej i
eliminacji jej przeciwników (od lutego 1918 r. prawo rozstrzeliwania bez śledztwa i
sądu). W 1922 r. przekształcona w GPU.
GPU, OGPU
Rosyjskie Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenie, "Państwowy Zarząd
Polityczny". W latach 1922-34 naczelny organ władz bezpieczeństwa w ZSRR.
Zarządzał także obozami (najpierw koncentracyjnymi, potem poprawczej pracy przymusowej)
w ZSRR.
NKWD
Rosyjskie Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł, Ludowy Komisariat Spraw
Wewnętrznych. W latach 1934-46 centralny organ radzieckich władz bezpieczeństwa,
utworzony w miejsce OGPU. W okresie od lutego do lipca 1941 r. i w
latach 1943-46 podzielony na NKWD ZSRR - organ zarządzający i Ludowy Komisariat
Bezpieczeństwa Państwowego - policję polityczną. Realizował politykę terroru wobec
wszystkich warstw społecznych. Działał także na terenach państw podporządkowanych
ZSRR po II wojnie światowej, także w Polsce (m.in. przeciwko AK). Kolejni zwierzchnicy:
G. G. Jagoda, N. I. Jeżow, od 1938 r. Ł.P. Beria. W 1946 r. przekształcony w
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ZSRR i Ministerstwo Bezpieczeństwa
Państwowego ZSRR.
Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR
Po przekształceniu w 1946 r. komisariatów (NKWD) w ministerstwa
drugi, obok Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRR, urząd centralny zajmujący się
ochroną systemu politycznego państwa sowieckiego. Minister Ł. P. Beria. Zastąpione w
marcu 1954 r. przez KGB.
Komitet Bezpieczeństwa Państwowego przy RM ZSRR (KGB)
Komitiet Gosudarstwiennoj Niezopasnosti pri Sowietie Ministrow SSSR (KGB). Utworzony w
1954 r. (po likwidacji Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego),
rozwiązany jesienią 1991 r. Stał na czele ogólnozwiązkowo-republikańskiego systemu
chroniącego wewnętrzne i zewnętrzne bezpieczeństwo państwa. Zajmował się wywiadem i
różnymi formami dywersji, sprawował kontrolę nad wszystkimi dziedzinami życia ZSRR.
Zbrodnie radzieckie w Polsce
Armia Czerwona przekroczyła granice Polski bez wypowiedzenia wojny 17 września 1939
r., mimo zawartego w 1932 r. dwustronnego paktu o nieagresji, przedłużonego w 1934 r. do
końca 1945 r. ZSRR pogwałcił także umowy międzynarodowe: traktat ryski z 1921 r. o
wytyczeniu granicy polsko-radzieckiej, protokół Litwinowa o wyrzeczeniu się wojny jako
środka rozwiązywania sporów z 1929 r. i konwencję londyńską o definicji agresora z
1933 r. Wydane w dniu agresji orędzie Prezydenta RP, I. Mościckiego określało
jednoznacznie atak radziecki na Polskę jako pogwałcenie umów wzajemnych,
międzynarodowych oraz zasad moralnych obowiązujących w stosunkach między narodami.
Rządy Anglii i Francji złożyły w Moskwie noty protestacyjne, nie uznające
argumentacji W. M. Mołotowa ani stanu
faktycznego powstałego w wyniku agresji.
ZSRR nie poszanował umów międzynarodowych i dobrych obyczajów w stosunku do
polskich służb dyplomatycznych zaskoczonych agresją. Aresztowano konsula RP w Kijowie,
R. Malinowskiego, szykanowano ambasadora W. Grzybowskiego i pracowników polskiej ambasady
w Moskwie. Opuścili oni Rosję dopiero po stanowczym proteście członków korpusu
dyplomatycznego państw zachodnich, w tym szczególnie ambasadora Niemiec (sic!)
W trakcie trwania kampanii Armia Czerwona dopuściła się licznych zabójstw i
mordów, zarówno na jeńcach wojennych, jak i na ludności cywilnej. Rozstrzelano m.in.
generała J. K. Olszynę-Wilczyńskiego wziętego do niewoli pod Sopoćkiniami w Puszczy
Augustowskiej. Za stawianie zbrojnego oporu Armii Czerwonej dokonano zbiorowych egzekucji
żołnierzy polskich w okolicach Wilna, w Rohatynie i Wólce Wytyckiej, jeńców wojennych
maltretowano w Grodnie, Wołkowysku, Oszmianie, Mołodecznie, Nowogródku, Sarnach,
Kosowie Poleskim i Tarnopolu. Dokonywano mordów na ludności cywilnej, nie oszczędzając
kobiet i dzieci, np. w Rohatynie. Złamano umowę kapitualcyjną wobec obrońców Lwowa -
zamiast przyrzeczonego swobodnego opuszczenia miasta i przemarszu do Rumunii lub na
Węgry, żołnierze wraz z dowodzącym generałem W. Langnerem trafili do obozów
jenieckich.
Ogółem w czasie kampanii przeciwko Polsce Armia Czerwona wzięła do niewoli ok. 230
tys. żołnierzy Wojska Polskiego, funkcjonariuszy państwowych i policjantów. Po
przekazaniu ok. 40 tys. jeńców Niemcom, zwolnieniach i ucieczkach, na początku
listopada 1939 w radzieckich obozach jenieckich przebywało ok. 170 tys. osób. We
wrześniu 1939 r. ZSRR nie był stroną konwencji genewskiej z 1929 r. o jeńcach
wojennych i nie stosował jej ustaleń.
Wbrew powszechnie przyjętym zasadom żołnierze polscy wzięci do niewoli nie
pozostali pod władzą Armii Czerwonej, lecz przekazano ich NKWD. W
krótkim czasie stali się więźniami i trafili do obozów pracy rozrzuconych po całym
ZSRR. Tylko ok. 20 tys. żołnierzy mogło kontynuować walkę w armii generała W.
Andersa, utworzonej na podstawie umowy Sikorski-Majski z 30 lipca 1941 r. Około 150 tys.
osób padło ofiarą eksterminacji w więzieniach śledczych, łagrach i obozach
jenieckich. Bezprzykładnego mordu dokonano z polecenia najwyższych władz radzieckich na
jeńcach z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa, zamordowanych w Katyniu, Charkowie i Twerze.
Po podpisaniu 28 września 1939 r. niemiecko-radzieckiego traktatu pokojowego o
granicach i przyjaźni, w obrębie ZSRR znalazł się obszar o powierzchni 200 tys. km2,
tj. 51,6% przedwojennej Polski, zamieszkany przez ponad 13 mln obywateli, w tym 5,2 mln
Polaków. Po przekazaniu w październiku 1939 r. okręgu Wilna Litwie przytoczone dane
wyniosły odpowiednio: 193 tys. km2, 50% terytorium, ok. 12,5 mln obywateli, w tym 4,7 mln
Polaków. 22 października 1939 na terenach zagarniętych przez ZSRR przeprowadzono
"wolne wybory" do Zgromadzeń Ludowych Zachodniej Ukrainy i Zachodniej
Białorusi. Wybory poprzedzone aresztowaniami polskich przywódców politycznych, dokonane
w warunkach terroru policyjnego, przy braku alternatywy (jedna lista wyborcza),
zakończyły się zwycięstwem komunistów. W kilka dni później obydwa Zgromadzenia
podjęły uchwały o przyłączeniu do ZSRR. 1 i 2 listopada 1939 Ukraina Zachodnia
została formalnie włączona do Ukraińskiej SRR, a Białoruś
Zachodnia do Białoruskiej SRR.
Od momentu wkroczenia Armii Czerwonej na ziemie Rzeczypospolitej trwały masowe
aresztowania obywateli polskich należących do klas posiadających, policjantów,
księży, inteligencji, oficerów i podoficerów Wojska Polskiego. Do czasu rozpoczęcia
(1940 r.) wielkich deportacji ludności do radzieckich więzień trafiło ok. 200 tys.
osób, przeważnie narodowości polskiej.
Ogromną zbrodnią były masowe wysiedlenia i przemieszczenia ludności polskiej na
terenach okupacji radzieckiej w latach 1939-1945, które objęły ok. 2 mln osób.
Pogwałceniem międzynarodowego prawa ludności do określenia swej przynależności
narodowej był dekret Rady Najwyższej ZSRR z 29 listopada 1939 r., na mocy którego
obywatelom zajętych terenów II Rzeczypospolitej nadawano przymusowo obywatelstwo
radzieckie i do maja 1940 r. przeprowadzano tzw. paszportyzację (wydawanie dowodów
osobistych). Przymusowe narzucanie obywatelstwa miało na celu m.in. usankcjonowanie
powołania ok. 210 tys. młodych Polaków do Armii Czerwonej. Zarządzeniem władz
radzieckich wyrugowano ze szkół język polski, zlikwidowano polskie placówki kulturalne
i polską prasę. Skonfiskowano majątek kościelny, kościoły zamieniano na magazyny,
kina bądź domy kultury szerzące komunistyczną propagandę. Przejęcie przez władzę
radziecką fabryk, banków i majątków ziemskich, nieekwiwalentna wymiana polskiego
złotego na rosyjskiego rubla przy górnej granicy wymiany 250 zł na osobę, rabunki
mienia państwowego i prywatnego sprawiły, że społeczeństwo żyjące pod okupacją
radziecką znalazło się w skrajnej nędzy.
Po napaści III Rzeszy na ZSRR (22 czerwca 1941 r.), wobec braku możliwości
ewakuacji, NKWD mordowało więźniów skazanych na wysokie wyroki,
chorych i niezdolnych do marszu. W lwowskich Brygidkach i na Zamarstynowie zamordowano ok.
8 tys. więźniów, podobnie likwidowano więzienia w: Kijowie, Smoleńsku, Charkowie,
Równem, Berdyczowie, Berezweczu, Mińsku. Ogółem z rąk radzieckich i od bombardowań
niemieckich zginęło ok. 80 tys. Polaków.
Dalszy rozwój wypadków, a w szczególności zerwanie stosunków dyplomatycznych
pomiędzy ZSRR i rządem polskim w Londynie (26 kwietnia 1943 r.), utworzenie Związku
Patriotów Polskich i Armii Polskiej w ZSRR, ustalenia w sprawie polskiej na konferencjach
Wielkiej Trójki w Teheranie i Jałcie, powstanie Krajowej
Rady Narodowej, sprawił, że po wkroczeniu Armii Czerwonej na wschodnie ziemie
przedwojennej Polski władze radzieckie traktowały je jako część terytorium własnego
państwa i podjęły działania skierowane przeciwko Polskiemu Państwu Podziemnemu,
reprezentowanemu przez rząd polski na emigracji. Współpraca Armii Czerwonej z polskimi
zgrupowaniami AK trwała tylko w okresie wspólnych walk przeciwko Niemcom.
Po przejściu frontu rozpoczęły się aresztowania oficerów i rozbrajanie
żołnierzy. Oficerów wywożono w głąb ZSRR, żołnierze mogli wybierać pomiędzy
wcieleniem do armii Z. Berlinga a zsyłką. Nie wszyscy jednak mieli wybór, w głąb
Rosji wywieziono całą 27 Wołyńską Dywizję Piechoty AK, zgrupowanie pułkownika A.
Krzyżanowskiego (5,5 tys. żołnierzy) biorące udział w wyzwoleniu Wilna (operacja
Ostra Brama), 5 Dywizję Piechoty AK pułkownika W. Filipkowskiego (3 tys. żołnierzy)
walczącą przy oswobodzeniu Lwowa. Przypadki zbrojnego oporu wobec Armii Czerwonej
najczęściej kończyły się fizyczną likwidacją oficerów i żołnierzy, jak np.
podczas potyczki oddziału podpułkownika M. Kalenkiewicza z oddziałami policyjnymi NKWD 21 sierpnia 1944 r. pod Surkontami, gdzie żołnierze radzieccy
dobili wszystkich rannych Polaków. Przekroczenie Bugu, uznanego przez władze radzieckie
za granicę Polski, nie zmieniło metod ich działania wobec przedstawicieli Polskiego
Państwa Podziemnego i AK.
Wbrew stanowisku prawowitego rządu i narodu polskiego władzę w kraju oddano
komunistom. 23 lipca 1944 r. PKWN wydał dekret o
podporządkowaniu spraw dotyczących AK i innych polskich organizacji kompetencji sądów
wojskowych ZSRR. Wzmogły działalność NKWD i kontrwywiad Armii
Czerwonej Smiersz. Po wyzwoleniu w lipcu 1944 Lubelszczyzny, przy znacznym udziale 3
Dywizji Piechoty AK pułkownika A. Świtalskiego i 9 Dywizji Piechoty AK generała L.
Bitnera, żołnierze tych zgrupowań znaleźli się m.in. w obozach w Nowinach,
Poniatowej, Skrobowie, Majdanku. Podobny los spotkał żołnierzy AK w okręgu krakowskim
i białostockim oraz na obszarze warszawskim. 1944 PKWN powołał
Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, który ściśle współpracował z radzieckimi
organami bezpieczeństwa w tropieniu ukrywających się działaczy politycznych i
żołnierzy podziemia.
Łącznie na obszarze przedwojennej Polski radzieckie i polskie siły bezpieczeństwa
aresztowały w latach 1944-1945 ok. 200 tys. osób, w tym 50 tys. żołnierzy AK. Jawnym
pogwałceniem prawa międzynarodowego był proces szesnastu przywódców państwa
polskiego przed radzieckimi organami sądowymi. Oficerowie NKWD
nadzorowali pracę kontrwywiadu Wojska Polskiego (Główny Zarząd Informacji) i resortu
bezpieczeństwa Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego,
prowadzących walkę z podziemiem zbrojnym i politycznym w Polsce w latach 1944-1948.
W 1990 r. rząd M.S. Gorbaczowa oficjalnie potwierdził odpowiedzialność NKWD
za zbrodnie na ponad 20 tys. oficerów polskich, policjantów i urzędników państwowych
w Katyniu, Charkowie i Twerze, a w grudniu tegoż roku ujawnił
dokumenty potwierdzające odpowiedzialność najwyższych władz ZSRR (m.in. Biura
Politycznego Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej
Partii (bolszewików)) za zbrodnie i ich ukrywanie.
|
