Historia Związku Radzieckiego

Formalnie rozwiązany 26 grudnia 1991 r., przed rozpadem państwo związkowe we wschodniej Europie oraz północnej i środkowej Azji, największe pod względem obszaru (powierzchnia 22,4 mln km2) państwo na świecie. W 1990 r. liczyło 288,6 mln mieszkańców, obejmowało ok. 100 narodów i narodowości (gł. Rosjanie - 52% i Ukraińcy - 16%). Stolica Moskwa, inne główne miasta: Petersburg, Kijów, Taszkent, Baku, Charków, Samara, Nowosybirsk, Niżni Nowogród, Jekaterynburg, Mińsk, Tbilisi, Dniepropietrowsk. W skład ZSRR wchodziło 15 republik związkowych, 20 republik autonomicznych, 8 obwodów autonomicznych, 10 okręgów autonomicznych, 6 krajów i 121 obwodów. Językiem urzędowym w większości republik był rosyjski. Część zachodnia, do Jeniseju, przeważnie równinna (niziny Wschodnioeuropejska i Zachodniosyberyjska, rozdzielone Uralem). Na wschód od Jeniseju oraz wzdłuż południowej granicy - głównie wyżyny i góry (Kaukaz, Pamir, Tien-szan, Sajany, Pogórze Kazaskie, góry Syberii Wschodniej i radzieckiego Dalekiego Wschodu). Maksymalna różnica wysokości ponad 7600 m (Pik Komunizmu 7495 m, kotlina Karagije 132 m p.p.m.). Klimat na większości terytorium umiarkowany kontynentalny, na północy - polarny, na południu podzwrotnikowy. Główne rzeki: Ob, Amur, Lena, Jenisej, Wołga. Główne jeziora: M. Kaspijskie, Jez. Aralskie, Bajkał, Bałchasz, Ładoga. Pasowy układ roślinności: od tundry na północ przez tajgę, strefy lasów mieszanych, liściastych oraz stepów, do półpustyń i pustyń na południu azjatyckiej części.

Rozwinięty kraj przemysłowy: eksploatacja ropy naftowej, gazu ziemnego, rud żelaza, manganu, chromu, metali nieżelaznych, złota, platyny, diamentów, fosforytów, boksytów, soli potasowych, węgla kamiennego. Wielkie elektrownie cieplne oraz wodne (największe: Sajańsko-Szuszeńska, Krasnojarska, Bracka, Ust-Ilimska, Nurecka) i jądrowe (Petersburska, Kurska, Nowoworoneska). Silnie rozwinięte hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, przemysł elektromaszynowy, materiałów budowlanych, chemiczny, rafineryjny, drzewny, celulozowo-papierniczy, włókienniczy, obuwniczy, spożywczy. Największa koncentracja przemysłu w regionie Moskwy, w Donieckim Zagłębiu Węglowym, na Uralu oraz w rejonie Petersburga. Rosnący udział Syberii w produkcji przemysłowej, zwłaszcza w górnictwie. Ekstensywna gospodarka rolna, której podstawą były wielkie, zmechanizowane gospodarstwa: kołchozy i sowchozy. Główny region rolniczy stanowiła europejska część ZSRR, zwłaszcza strefa czarnoziemna. Uprawa zbóż (pszenica, jęczmień, owies, żyto, kukurydza), roślin pastewnych, ziemniaków, słonecznika, buraków cukrowych, bawełny, lnu. Hodowla bydła, owiec, trzody chlewnej, koni. Rozwinięta gospodarka leśna i rybołówstwo. W przewozach towarów główną rolę odgrywał transport kolejowy, morski i rurociągowy, w przewozach pasażerów - kolejowy, samochodowy i lotniczy. ZSRR był eksporterem surowców mineralnych i artykułów przemysłowych oraz dużym importerem żywności.

Związkowe państwo socjalistyczne utworzone 30 grudnia 1922 r. z połączenia Rosyjskiej FSRR, Białoruskiej SRR, Ukraińskiej SRR i Zakaukaskiej FSRR w wyniku zwycięstwa w Rosji rewolucji październikowej 1917 r., dokonanej pod kierownictwem partii bolszewickiej (SDPRR(b), od 1918 RKP(b), od 1925 WKP(b), a od 1952 KPZR), sprawującej odtąd pełnię władzy w ZSRR. Do stycznia 1924 r. na czele najwyższych władz radzieckich stał Włodzimierz Lenin. Po jego śmierci - po krótkim okresie zespołowego kierownictwa (J. Stalin, L. Kamieniew, G. Zinowjew) - Stalin (grudzień 1925 r. - marzec 1953 r.). Następnie kluczową w radzieckim systemie władzy funkcję sekretarza generalnego (pierwszego) pełnili kolejno: Nikita Chruszczow 1953-64, Leonid Breżniew 1964-82, Jurij Andropow 1982-84, Konstantyn Czernienko 1984-85, a od marca 1985 r. Michaił Gorbaczow. Zasady ustroju precyzowały konstytucje 1924, 1936 i 1977 zapewniające ciągłość państwowości radzieckiej na podstawie zasady przewodniej roli partii komunistycznej.

Proces budowy nowego ustroju przebiegał w warunkach wojny domowej (1918-20), porewolucyjnego terroru (WCzK) i wewnątrzpartyjnych walk o władzę, z których zwycięsko wyszedł Stalin, od końca lat 20-tych otoczony oficjalnym kultem jako przywódca partii i państwa. Początkowo ZSRR próbował realizować strategię "światowej rewolucji proletariackiej", a po jej niepowodzeniu przeszedł do polityki "budowy socjalizmu w jednym kraju" i ograniczonego współistnienia z państwami kapitalistycznymi. Jednocześnie jako ośrodek kierowniczy Międzynarodówki Komunistycznej (Komintern) nie rezygnował z inspirowania działalności rewolucyjnej w rożnych rejonach świata. Po przejściowym okresie "nowej polityki ekonomicznej" (NEP) w 1928 r. wprowadzono centralny system planowania (pięciolatki), co doprowadziło do zaniku naturalnych mechanizmów rynkowych i wszechobecności metod nakazowo-rozdzielczych w gospodarce.

Przyspieszonej industrializacji (gł. przemysł ciężki i zbrojeniowy, energetyka) towarzyszyła od 1930 r. forsowna kolektywizacja rolnictwa, której skutki: całkowita likwidacja własności indywidualnej, głód i wyludnienie wsi w wyniku represji i deportacji - trwale zaciążyły nad sytuacją społeczno-gospodarczą państwa. W latach 30-tych psychoza zagrożenia zewnętrznego i wewnętrznego (podtrzymywana przez stalinowską tezę o "zaostrzaniu się walki klasowej w miarę postępów budownictwa socjalistycznego") doprowadziła do nowej fali masowych represji. Jej ofiarą padły miliony obywateli radzieckich różnych narodowości, znaczna część przywódczej kadry politycznej i wojskowej (m.in. procesy moskiewskie w latach 1937-39) oraz działacze komunistyczni wielu krajów. Podstawą totalitarnego systemu ustrojowego (stalinizm) stał się obok aparatu terroru (NKWD) rozbudowany kompleks obozów pracy przymusowej (Gułag). Izolowany w powersalskiej Europie ZSRR dążył do poprawy swego położenia międzynarodowego przez współpracę polityczno-wojskową z Niemcami (traktat w Rapallo w 1922 r.). Po zarzuceniu tego kierunku przystąpił do systemu zbiorowego bezpieczeństwa (członek Ligi Narodów od 1934 r.), a w przededniu II wojny światowej powrócił do koncepcji sojuszu z Niemcami, dokonując wspólnego podziału sfery wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej (pakt Ribbentrop - Mołotow). Z wojny w latach 1941-45 (po napaści niemieckiej w czerwcu 1941 r.), mimo ogromnych strat ludzkich i materialnych, ZSRR wyszedł dzięki decydującemu udziałowi w pokonaniu III Rzeszy jako światowe mocarstwo, uczestnik konferencji w Jałcie i Poczdamie, współzałożyciel ONZ i dominująca siła polityczna Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie utworzył podporządkowany sobie system państw, tzw. demokracji ludowych.

Zawiązana w czasie wojny koalicja antyfaszystowska i współpraca sojusznicza z USA i innymi państwami załamała się po 1945 r., co doprowadziło do "zimnej wojny" i podziału Europy na dwa bloki polityczno-wojskowe (1949 r. NATO, 1955 r. Układ Warszawski).

Po śmierci Stalina (1953 r.) rozpoczął się zainicjowany przez Chruszczowa proces destalinizacji (XX Zjazd KPZR w 1956 r. i potępienie tzw. kultu jednostki). Zmalał wpływ ZSRR na światowy ruch komunistyczny, który utracił charakter monocentryczny (konflikt z Chinami), a z czasem uległ rozkładowi. W polityce zagranicznej ZSRR łączył udział w dialogu rozbrojeniowym z próbami neutralizacji Europy Zachodniej i rozszerzania strefy wpływów w skali globalnej, głównie w Azji Południowo-Wschodniej (Wietnam), Afryce, Ameryce Środkowej i na Bliskim Wschodzie, co prowadziło do powstawania ognisk lokalnych konfliktów (np. w latach 1979-89 radziecka interwencja zbrojna w Afganistanie), podobnie jak polityka utrzymywania pojałtańskiego porządku w Europie (interwencja wojskowa w NRD w 1953 r., na Węgrzech w 1956 r., w Czechosłowacji w 1968 r., wzmagane okresowo naciski na Polskę). W połowie lat 60-tych proces destalinizacji uległ załamaniu (prześladowania dysydentów), nie powiodły się próby reform gospodarczych podejmowane przez ekipę Chruszczowa, a za kadencji Breżniewa państwo znalazło się w stanie stagnacji.

Próbą jej przezwyciężenia stał się program tzw. pierestrojki, czyli przebudowy (zmodyfikowany plan reform z 1961 r.), proklamowany przez Gorbaczowa i przyjęty w 1986 r. przez XXVII Zjazd KPZR. Od 1988 r. realizowany jest także program reform politycznych - budowy społeczeństwa obywatelskiego, demokratyzacji oraz tzw. głasnosti (jawności), umożliwiającej otwartą dyskusję o problemach kraju i jego przeszłości. Pierwszym krokiem na drodze reform politycznych była zmiana usytuowania w radzieckim, systemie władzy instytucji systemu przedstawicielskiego (Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR, 1989 r.), wycofanie z konstytucji radzieckiej zapisu o kierowniczej roli partii komunistycznej i wybór M. Gorbaczowa (marzec 1990 r.) na stanowisko pierwszego w dziejach ZSRR prezydenta. Formowanie się społeczeństwa obywatelskiego w republikach radzieckich dokonywało się początkowo przez konsolidację wobec zagrożeń ekologicznych (katastrofa nuklearna w Czernobylu w 1986 r., dewastacja środowiska w wielu rejonach europejskiej i azjatyckiej części ZSRR) oraz w ramach walki z ograniczeniami w stosunku do języków narodowych, praktyk religijnych i życia kulturalnego - co ujawniło istniejące w ZSRR problemy narodowościowe, wywołało szereg lokalnych konfliktów (m.in. na Zakaukaziu, w Azji Środkowej, Mołdawii) i wpłynęło na wyniki wyborów powszechnych (luty-marzec 1990 r.) w republikach radzieckich.

Po wyborach nowych władz republik jako pierwsza ogłosiła deklarację niepodległości Litwa (11 marzec 1990 r.), potem Estonia (marzec 1990 r.) i Łotwa (maj 1990 r.) - uznające za nieważny pakt Ribbentrop - Mołotow, na mocy którego włączono je (1940 r.) do ZSRR. Następnie deklaracje suwerenności ogłosiły: Gruzja (maj 1990 r.), Mołdawia (czerwiec 1990 r.), Rosyjska FSRR (czerwiec 1990 r.), Uzbekistan (czerwiec 1990 r.), Białoruś (lipiec 1990 r.), Tadżykistan i Turkmenia (sierpień 1990 r.), Ukraina (grudzień 1990 r.) oraz Armenia, Azerbejdżan, Kazachstan i Kirgistan. Jednocześnie w ZSRR przyjęto ustawy: o własności (marzec 1990 r.), o prawnych zasadach stanu wyjątkowego (kwiecień 1990 r.), wolności prasy i innych środków przekazu (sierpień 1990 r.), o rehabilitacji wszystkich ofiar represji politycznych stosowanych od lat 20-tych do 50-tych, o wolności sumienia i organizacji religijnych (grudzień 1990 r.) oraz dekret prezydenta anulujący decyzje o pozbawieniu obywatelstwa radzieckiego w okresie 1966-88. W październiku 1990 r. parlament ZSRR uchwalił nowy program gospodarczy Gorbaczowa (socjalizm urynkowiony), a w listopadzie projekt układu o federacji. 17 marca 1991 r. odbyło się, mimo sprzeciwu 6 republik (Litwa, Łotwa, Estonia, Armenia, Gruzja, Mołdawia), referendum w sprawie zachowania odnowionego Związku Radzieckiego łączącego suwerenne republiki w federację. 72% obywateli wypowiedziało się za utrzymaniem ZSRR. Kryzysowi partii komunistycznej towarzyszył proces formowania się nowych ruchów i ugrupowań politycznych, a pogarszającej się sytuacji gospodarczej - objawy społeczne protestu (strajki górników). Dążenia odśrodkowe w republikach spotykają się z próbami ingerencji wojskowej (m.in. w początkach 1991 r. na Litwie).

Zachwianiu ulęgła pozycja ZSRR jako światowego mocarstwa, m.in. w Europie Środkowo-Wschodniej (1991 r. - rozwiązanie RWPG i Układu Warszawskiego). 19 sierpnia 1991 r. próba zamachu stanu i odsunięcie M. Gorbaczowa od władzy. Przejęcie obowiązków prezydenta przez G. Janajewa i utworzenie Komitetu Stanu Wyjątkowego w składzie: G. Janajew, W. Popow, O. Bakłanow, W. Kriuczkow, D. Jazow, B. Pugo, A. Tizjakow, W. Starodubcew. Borys Jelcyn i parlament rosyjski oraz część wojska nie podporządkowały się rozkazom Komitetu i zażądały przywrócenia Gorbaczowa na stanowisko prezydenta. Masowe demonstracje w Moskwie, Leningradzie, strajki w Kuzbasie. 21 sierpnia Rada Najwyższa ZSRR przywróciła Gorbaczowa na stanowisko prezydenta, przywódców zamachu aresztowano (w kwietniu 1993 r. postawieni w stan oskarżenia), zawieszono działalność KPZR na obszarze ZSRR i przekazano jej majątek władzom państwowym. We wrześniu 1991 r. podczas obrad nadzwyczajnego Zjazdu Deputowanych Ludowych ZSRR podjęto decyzję o przekształceniu Związku Radzieckiego w luźną konfederację suwerennych republik. Zjazd przyjął również Deklarację Praw Człowieka i Obywatela oraz uznał niepodległość Litwy, Łotwy i Estonii. Rozwiązanie KGB przez Radę Państwa ZSRR. 18 października podpisanie przez M. Gorbaczowa i przywódców 8 republik porozumienia o utworzeniu wspólnoty gospodarczej. 25 listopada kolejna nieudana próba Gorbaczowa i przywódców 7 republik uzgodnienia nowego układu związkowego. 8 grudnia Rosja, Ukraina i Białoruś ogłosiły upadek Związku Radzieckiego i proklamowały powstanie Wspólnoty Niepodległych Państw. 21 grudnia 1991 r. podpisanie w Ałma-Acie porozumienia o utworzeniu WNP (wszystkie byłe republiki oprócz Gruzji, która przyłączyła się w styczniu 1992 r. oraz trzech niepodległych państw bałtyckich). 21 grudnia dymisja Gorbaczowa i przekazanie przez niego Borysowi Jelcynowi kontroli nad bronią nuklearną.

26 grudnia 1991 r. nastąpiło formalne rozwiązanie Związku Radzieckiego.